Τα πλοία της Σάμου στον αγώνα του 1821

Μια καταπληκτική εργασία ανασύραμε από την ιστοσελίδα του Γενικού Λυκείου Σάμου. Είναι πόνημα της φιλολόγου Ελπίδας Κατσικογιάννη την οποία επαινούμε για την όμορφη ανάρτηση της. Την αναδημοσιεύουμε εδώ, με την ευκαιρία της επετείου της 25ης Μαρτίου

Η ιστορική αναδίφηση εκτός από τις πληροφορίες που αποδίδει για την κατανόηση και ανασύσταση του παρελθόντος δημιουργεί πολλές φορές στον ερευνητή ή τον αναγνώστη την επιθυμία να μπορούσε να ταξιδέψει στο χρόνο για  να ζήσει με όλες του τις αισθήσεις το παρελθόν.

    Μια τέτοια επιθυμία με κυριεύει όταν μελετώ τα βιβλία της τοπικής Ιστορίας ή τα αρχεία της εποχής για την Επανάσταση του 1821. Και είναι καιρός που με τριβελίζει η ιδέα για το ναυτικό αγώνα της Σάμου και τα πλοία που χρησιμοποιήθηκαν. Ένας κατάλογος από το βιβλίο του Γιάννη Ζαφείρη (Λογοθέτης Λυκούργος, ο μεγάλος του 1821) με την κατηγοριοποίηση των καταδρομικών πλοίων και  τα ονόματα των πλοιάρχων τους έγινε η αιτία να ασχοληθώ με το θέμα όχι με τη διάθεση της  λεπτομερούς  έρευνας αλλά με τη διάθεση ικανοποίησης της ανθρώπινης περιέργειας για τα μέσα που διέθεταν οι άνθρωποι και οι αγωνιστές εκείνης της εποχής. Έτσι οι λέξεις  μαρτίγος, τσερνίκι, γαλιώτα, μίστικο, γολέτα, μπρίκι, ζαμπέκο  έστησαν χορό και με οδήγησαν στις θάλασσες της ιστορικής , λεξιλογικής διαδικτυακής έρευνας.

  Ο Αγώνας στη θάλασσα κατά την Επανάσταση του 1821 είναι ένα  από τα πιο ενδιαφέροντα και σημαντικά θέματα της νεοελληνικής Ιστορίας. Βέβαια  έχουν γραφτεί πολλές  μελέτες και βιβλία αλλά η έρευνα και σήμερα συνεχίζεται  με βάση  τις  πηγές των Γενικών Αρχείων του κράτους. Σίγουρα τα νησιά Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά έπαιξαν καθοριστικό ρόλο με την ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας και  τη ναυτική δύναμη που διέθεταν από το 18^ο αιώνα, αλλά και η Σάμος έχει προσφέρει το δικό της κομμάτι στον ναυτικό αγώνα του 1821.

   Σύμφωνα με τον Επαμεινώνδα Σταματιάδη[1] η ναυτιλία στη Σάμο άργησε να αναπτυχθεί, επειδή το νησί προσέφερε όλα τα απαραίτητα για τερπνό κι ευχάριστο βίο με αποτέλεσμα την αυτάρκεια σε αγαθά, γεγονός που δεν παρατηρούνταν σε άλλα άγονα νησιά , όπως οι Σπέτσες, η Ύδρα, τα Ψαρά  των οποίων οι κάτοικοι είχαν στραφεί στη θάλασσα. 

Άλλωστε οι Τούρκοι απαγόρευαν την κατασκευή μεγαλύτερων πλοίων , ενώ ο φόβος της αιχμαλωσίας από πειρατές αποθάρρυνε τους επίδοξους ταξιδιώτες. Στο τελευταίο τέταρτο του 16^ου αιώνα ο Ούγος ντε Κρεβελιέ διαβόητος και θηριώδης πειρατής, Γάλλος στη καταγωγή, είχε τρομοκρατήσει με τις επιδρομές του τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου Πελάγους  ενώ το 1676 είχε επιτεθεί στη Σάμο επιφέροντας μεγάλες καταστροφές.

   Στη Σάμο λοιπόν το 18^ο αιώνα είχαν κατασκευαστεί λιγοστά πλοιάρια ακτοπλοϊκά, που λέγονταν  «ξύλα» και είχαν αποστολή  να εξυπηρετήσουν τη συγκοινωνία και το μικρό εμπόριο του νησιού με τα γύρω νησιά και την απέναντι ασιατική παραλία. Τα πλοιάρια αυτά ταξίδευαν από Μάρτιο μέχρι Οκτώβριο και το χειμώνα έμεναν προσορμισμένα.

 Περί το 1740  ο Αλέξιος Ράπτης από το Μαραθόκαμπο έφερε ναυπηγούς από την Πάτμο και πρώτος αυτός ναυπήγησε πλοίο, ένα «μαρτίγο».
Με το όνομα Μαρτίγος φέρονταν στις αρχές του 19^ου αιώνα μικρό ιστιοφόρο σκάφος των ελληνικών θαλασσών, το οποίο έφερε μεγάλο ιστό (κατάρτι) πρώραθεν του μέσου του διαμήκους του, με δολώνιο[2] ιστίο (πανί) και πρύμνηθεν αυτού σακολαίφη [3] (πανί). Αποτελούσε μικρή παραλλαγή του Τσερνικίου. Το Τσερνίκιήταν ένα οξύπρυμνο και μονόστηλο ιστιοφόρο που έφερε μεγάλη σακολαίφη και ήταν εξαιρετικά εύπλουν ακόμα και στις πλαγιοδρομίες.

Τα σκάφη αυτά χρησιμοποιούνταν ως μέσα συγκοινωνίας και μεταφορών μεταξύ των νησιών και ως αλιευτικά σκάφη. Οι Τούρκοι των ανατολικών ακτών του Αιγαίου το αποκαλούσαν καραμουσάλ.

   Πώς  τώρα από το μαρτίγο του 18^ου αιώνα φθάσαμε  σε ένα στολίσκο με 35 πολεμικά πλοία το 1824 είναι ένα ερώτημα που αξίζει να διερευνήσουμε με όσες πηγές διαθέτουμε, για να κατανοήσουμε την αξία και το μέγεθος του ναυτικού αγώνα κατά την Επανάσταση του 1821, σε σχέση πάντα με τη Σάμο. Παράλληλα βέβαια εξετάζονται και θέματα που είναι σχετικά με το είδος των πλοίων που αποτελούσαν το σαμιώτικο στόλο, οι αποστολές που εκτελούσαν, τα μέσα που διέθεταν,  τα πολεμικά εφόδια και η διανομή των λαφύρων. 

  Ο μαρτίγος του Αλεξίου Ράπτη θαλασσοπόρησε ως την Κωνσταντινούπολη και σε άλλα τούρκικα λιμάνια και  βέβαια ο καπετάνιος του τιμήθηκε για την τόλμη του και τη δραστηριότητά του. 

 Μετά τον Αλέξιο Ράπτη, στα χρόνια της Ρωσοκρατίας και με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), ήρθαν στη Σάμο ναυτικοί από το Λεωνίδιο, από τις Βοιές της Λακωνικής και από τις Σπέτσες και ναυπήγησαν για τους Σαμιώτες πλοία, με τα οποία συνταξίδευαν ύστερα στη Ρωσία και στην Ευρώπη κερδίζοντας όλοι μεγάλα ποσά.

  Από αυτό το χρονικό σημείο παρατηρείται  η ανάπτυξη της  ναυτιλίας στη Σάμο, αφού οι Σαμιώτες συνήθισαν τη θάλασσα, αύξησαν τον αριθμό των πλοίων τους και συγκρότησαν εμπορικό στολίσκο με τις ανάλογες ωφέλειες για το νησί. 

  Ο Επαμεινώνδας Σταματιάδης αναφέρει γι’ αυτά τα χρόνια ότι από τους ναυτικούς της Σάμου ξεχώριζαν για τη μεγαλοπραγμοσύνη τους και τη ναυτική τους δεξιότητα οι Μαραθοκαμπίτες, πολλοί από τους οποίους έδειξαν εξαιρετική τόλμη και αφοβία. Παρουσιάζει ως παραδείγματα: 1^ον) τον Ιωάννη Δεληγιάννη που επιβαίνοντας μόνος του σε μια βάρκα χωρητικότητας ενάμιση τόνου ταξίδεψε από τη Σάμο στην Προποντίδα  2^ον) τον Γεώργιο Δουδούνα που με μια άλλη μικρή βάρκα ταξίδεψε από την Ύδρα στη Σάμο γιατί πόθησε να φάει σταφύλια της πατρίδας του   3^ον)τον Δημήτρη Γιαουντή που φόρτωσε ένα μικρό πλοιάριο με μήλα και πήγε στην «Ταμίαθιν» της Αιγύπτου όπου πούλησε το εμπόρευμά του.

Αναφέρεται και ο Σταμάτης Γεωργιάδης για τις ναυτικές του ανδραγαθίες καθώς και ο Εμμανουήλ Αγγελινίδης. 

  Αυτά τα παραδείγματα ανθρώπων αποδεικνύουν τη στροφή των Σαμίων προς τη θάλασσα και την τάση τους να διεκδικήσουν, ασύνειδα βέβαια, ένα μικρό κομμάτι από την πίτα των θαλάσσιων μεταφορών εκείνης της εποχής . Άλλωστε  δεν ξεχνάμε ότι έχουν διαμορφωθεί και οι ανάλογες συνθήκες από τη διεθνή πολιτική συγκυρία είτε γιατί αυτή έδιωχνε τα ευρωπαϊκά καράβια από τη Μεσόγειο (ιδιαίτερα ο Επταετής πόλεμος 1756-63, ο πόλεμος της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας 1778-83, και οι πόλεμοι της Γαλλικής επαναστάσεως) είτε γιατί ευνοούσε άμεσα την ελληνική ναυτιλία (Κιουτσούκ Καϊναρτζή 1774, Αϊναλί Καβάκ 1779)[4]. 

  Από την άλλη είναι γνωστό ότι η Τουρκική διοίκηση έπαιρνε ένα ορισμένο αριθμό ανθρώπων  από τα χωριά  του Μαραθοκάμπου, της Καστανιάς και της Λέκας για τον τουρκικό στόλο. Αυτοί λέγονταν σεφερλήδες , υπηρετούσαν για κάποιο διάστημα,  3 χρόνια και έπαιρναν μισθό ανάλογο, 115 γρόσια[5], ενώ απαλλάσσονταν από φόρους και αγγαρείες. Είναι ενδιαφέρον το συμφωνητικό κείμενο που ακολουθεί   και για τις πληροφορίες που παρέχει  αλλά και τον τρόπο γραφής του.

«Διά του παρόντος συμφωνητικού γράμματος φανερώνουν και ομολογούν τα δύο μέρη ήτοι ο Μιχαήλ Αθηναίος και ο Ιωάννης Βρότσος ότι υπόσχονται με την ιδίαν τους γνώμην και με ευχαρίστησίν τους δια να υπάγουν να δουλέψουν εις την Βασιλικήν δούλευσιν, καθώς είμεθα προσταγμένα τα τρία χωριά ήγουν Μαραθόκαμπον, Καστανέα και Λέκα. Προς  τούτοις εσυμβιβάσθηκαν και υποσχέθηκαν οι άνωθεν δύο διά να υπάγουν και τους  επληρώσαμεν από τα άνωθεν τρία χρόνια και τους εδώσαμεν του κάθε ενός γρόσια 115 λέγω εκατόν δέκα πέντε και ότι άλλην πληρωμήν λάβουν από την Βασιλείαν να είναι ιδικά τους. Ακόμη εις όσον καιρόν κάμουν, να μην πληρώσουν σαλιανέ ούτε κανένα δόσιμον και ούτως υπόσχονται διά να υπάγουν να δουλέψουν πιστεμένα και βεβαιόνουν.

1796 Μαρτίου 6

Μιχάλης Αθηναίος με το να μην ηξεύρη να γράψη, βάζει το σημείον του δακτύλου του και υπόσχεται.

Ιωάννης Βρότζος βάζει το σημείον του δακτύλου του.

Χωρίου Λέκα υποσχόμεθα.

Χωρίου Καστανέα υποσχόμεθα.

Νικολάκης παρακαλετώς έγραψα και μαρτυρώ.» 

 Πώς αλήθεια μπορεί να συμβιβαστεί η «ευχαρίστηση» των ναυτών σεφερλήδων  με το γεγονός ότι αυτά τα τρία χωριά ήταν «προσταγμένα»  να στείλουν προσωπικό είναι ένα θέμα που ξεχωρίζει, γιατί οι άνθρωποι αυτοί αναγκάζονταν να υπηρετήσουν αυτή τη θητεία είτε εξ ανάγκης επιβίωσης είτε εξ ορισμού από την κοινότητά τους. Το βέβαιο είναι όμως ότι μέσα από αυτή τη διαδικασία κάποιοι από τους  ναύτες που κατόρθωναν να επιστρέψουν από την υποχρεωτική θητεία επάνδρωσαν κατά τον Αγώνα τα πολεμικά σκάφη.[6]

   Παρακολουθώντας τις εξελίξεις ,ιστορικές και οικονομικές, φθάνουμε στην αρχή του 19^ου αιώνα οπότε ο Νικόλαος Σταμούλος [7] από τον Παγώνδα με δυο χιλιάδες ενετικά φλουριά ναυπήγησε ένα μεγάλο μαρτίγο με το οποίο ταξίδεψε σε πολλά μέρη και συγκέντρωσε την εκτίμηση και την αναγνώριση των συμπατριωτών του. Μετά από αυτό και άλλοι τόλμησαν μεγαλύτερα ταξίδια, όπως ο Αναγνώστης Κεπετζάκος, από τα Καρλοβάσια, ο οποίος με μικρότερο πλοίο ταξίδευε μέχρι τη Μεθώνη και την Κορώνη.

  Μεγαλύτερη ανάπτυξη της Σαμιώτικης ναυτιλίας  παρατηρήθηκε κατά τους Ισπανικούς πολέμους , όπως βέβαια και για άλλα νησιά, αφού είναι γνωστό οι Έλληνες ναυτικοί, ανάμεσά τους και Σαμιώτες, παραβίαζαν τον ναυτικό αποκλεισμό και εφοδίαζαν τους Ισπανούς με προϊόντα. 

   Με το τέλος του πολέμου και με την υποχώρηση της τιμής των δημητριακών την ίδια εποχή οι περισσότεροι Σαμιώτες πλοίαρχοι καταστράφηκαν και λίγοι κατόρθωσαν να διατηρήσουν μέρος της περιουσίας τους. 

 Με την έναρξη του Αγώνα του 1821, αν και η Σάμος δεν είχε τα κατάλληλα πλοία ,εντούτοις οργανώθηκε και το 1824 διέθετε 35 πολεμικά πλοία διαφόρων ειδών. 

   Το πρώτο καταδρομικό πλοίο ήταν  ο μαρτίγος ή μαρτιγάνα του καπετάνιου Μανώλη Χατζηγεωργίου, με το όνομα «Παναγία».[8] Ο Μανώλης  Χατζηγεωργίου μετέτρεψε το πλοίο του σε καταδρομικό μετά την επέμβαση του γενικού επιτρόπου όπως Φιλικής Εταιρείας Δημ. Θέμελη που βρισκόταν στη Σάμο από τις 24 Απριλίου μαζί με το Λυκούργο Λογοθέτη  για την οργάνωση του αγώνα. Το πλοίο αυτό ανέλαβε το καθήκον  της φύλαξης του Επταστάδιου πορθμού (Νταρ μπογάζ) κι έτσι αποχώρησαν τα δυο Σπετσιώτικα καράβια που περιπολούσαν στην περιοχή. Υπήρξαν και άλλα πλοία περιπολούντα σύμφωνα με το κατάστιχο [9]λογαριασμών του πρώτου χρόνου του Αγώνα, όπου φαίνονται τα έξοδα που έκανε η πατρίδα 1^ον: για τον εφοδιασμό των σαμιώτικων πλοίων  με τα απαραίτητα, μπαρούτι, μολύβι, σίδερο για τα κανόνια, πίσα ή κατράμι, ξύλα,  καρφιά και μπάλες, φελό για το παραπέτο, κρασί, σφαχτά, ψωμί, παξιμάδι, χαψά,  κριθάρι, σιτάρι, βελόνες πανιών ή ραφτικά για την παντιέρα, τυρί, ρύζι, καφέ και ζάχαρη, 2^ον : για μισθούς των ναυτών  και 3^ον: για τον εφοδιασμό των ελληνικών πλοίων (του ελληνικού στόλου από Υδραίικα, Σπετσιώτικα και Ψαριανά καράβια) που ήλθαν σε βοήθεια.

  Στη συνέχεια άρχισαν οι ταρσανάδες της Σάμου με την καθοδήγηση του Λυκούργου Λογοθέτη να δουλεύουν ασταμάτητα και καινούργια πλοία έπεφταν στη θάλασσα. Έτσι ναυπηγήθηκε ο πάρωνας «Αχιλλέας» του καπετάν Σταμάτη Γεωργιάδη εξοπλισμένος με 20 κανόνια (τηλεβόλα), η ημιολία  «Χαρίκλεια» του Κωνσταντίνου Παλαιού με 6 κανόνια, η ημιολία «Σκύλλα» του Παράσχου Τσακιρόπουλου με 4 κανόνια και ο μαρτίγος  «Άγιος Νικόλαος» του Θεοδώρου Φώκου  με 6 κανόνια  κι άλλα μικρότερα πλοία.

   Ο πάρωνας ονομαζόταν και μπρίκι, βρίκι ή βρίκιον (αγγλ. Brig) ήταν μεγάλο ιστιοφόρο πολεμικό πλοίο με δύο ιστούς στους οποίους υψώνονταν τετραγωνικά ιστία. Η ιστιοφορία αυτή   αυξανόταν και με τη χρησιμοποίηση τραπεζοειδούς επιδρόμου ή μπούμας στον πρυμναίο ιστό, οπότε αυξανόταν σημαντικά και η ταχύτητα του σκάφους. Το εκτόπισμα των πλοίων αυτών επέτρεπε να χρησιμοποιούνται αρκετά πυροβόλα (κανόνια), περί τα 15 ή και περισσότερα.

  Η ημιολία που ονομάζεται και γολέτα  ή σκούνα είναι δίστηλο ιστιοφόρο πλοίο, μάλιστα τα ιστία κλίνουν ελαφρώς προς την πρύμνη, φέρει και στους δύο ιστούς ημιολικό ιστίο και  στον πρωραίο ιστό ένα ή δύο τετράγωνα ιστία πάνω από το ημιόλιο.

  Στα 1824 δύο μπρίκια, μία μαρτιγάνα, τέσσερις μαρτίγοι, εννέα γολέτες, δώδεκα τσερνίκια, τρία μίστικα και τρεις τράτες ή γαλιότες, ένα ζαμπέκο, σύνολο 35  πολεμικά αποτελούσαν τη ναυτική δύναμη της Σάμου[10].

  Το ζαμπέκο ή σεμπέκ(ι) ή η λιβυρνίς και μίστικο ήταν ένα τρικάταρτο ιστιοφόρο πλοίο, γρήγορο και ευέλικτο με μεγάλα τριγωνικά ιστία  που στηρίζονταν σε πολύ μακριές και λεπτές κεραίες και σχημάτιζαν με τους ιστούς οξεία γωνία. Ο πλωριός ιστός βρισκόταν πολύ κοντά στην πλώρη με χαρακτηριστική προς τα εμπρός κλίση. Ο πρυμνιός (και μικρότερος ιστός) βρισκόταν δίπλα στο ποδόσταμο.

 Μια από τις αποστολές των Σαμιώτικων πλοίων, όπως αναφέρθηκε,  ήταν η περιπολία και η φρούρηση του νησιού από τα τουρκικά πλοία[11]. Βέβαια και κάθε άγνωστο πλοίο το πλησίαζαν και προσπαθούσαν να το καταλάβουν. Χαρακτηριστικό  της τόλμης των Σαμιωτών ναυτικών είναι  το περιστατικό που αναφέρει ο Επαμεινώνδας Σταματιάδης  «μια άλλη φορά ο Κωνσταντίνος Κολομπώτας, αφού συνάντησε ένα ύποπτο πλοίο, του επιτέθηκε, αλλά ξαφνικά από τα πλευρά  του ύποπτου πλοίου ανοίχτηκαν πολλά πορτέλα, από τα οποία πρόβαλλαν οι μπούκες πολλών κανονιών, ξερνώντας φοβερή φωτιά. Το πλοίο ήταν αγγλικό πολεμικό και επάνω ήταν ο ναύαρχος Χάμιλτον, ο οποίος, αφού συνέλαβε τον Σαμιώτη καταδρομέα, τον έστειλε στη Μάλτα, όπου παρέμεινε δεσμώτης αρκετό διάστημα». Μέσα στα πλαίσια της περιπολίας εντάσσεται και η πειρατεία που ήταν ένα μέσο για την εξεύρεση εφοδίων.

 Άλλη σημαντική αποστολή ήταν οι επιδρομές στα παράλια όπως Μ. Ασίας.  Με τις επιδρομές  στα Μικρασιατικά παράλια οι Σαμιώτες, όπως και άλλοι νησιώτες ,  κρατούσαν απασχολημένους τους Τούρκους σε εδάφη πιο κοντά στην Κωνσταντινούπολη και έδιναν βοήθεια στους Έλληνες κατοίκους  που υπέφεραν κατά καιρούς τα πάνδεινα , όπως φαίνεται από τα γράμματα που έστελναν κατά καιρούς στη Σάμο.[12] Επίσης συγκέντρωναν πολλά λάφυρα που μοιράζονταν στα τρία. Το πρώτο μέρος το έπαιρνε η Πατρίδα ,το δεύτερο η Εκκλησία και το τρίτο μοιράζονταν αναλογικά στον πλοίαρχο, στους ναύτες και στους άντρες του καταδρομικού.

  Τέλος τα σαμιώτικα  καταδρομικά πλοία συνεργάζονταν με τον ελληνικό στόλο και αναλάμβαναν κι άλλες  αποστολές ,όπως κατασκοπευτικές ανιχνεύσεις.

   Για παράδειγμα το  Μάρτιο του 1827[13] ο Μιαούλης έστειλε τον καπετάν Σταμάτη  Γεωργιάδη στη Αλεξάνδρεια  για να κατοπτεύσει τις κινήσεις του Αιγυπτιακού στόλου που ετοιμαζόταν να αποπλεύσει. Η δύναμη στο πλοίο του καπετάν Σταμάτη αριθμούσε 65 Σαμιώτες. Η αποστολή αυτή ήταν επιτυχής και παρά το γεγονός ότι καταδιώχτηκαν από τα αιγυπτιακά πλοία κατόρθωσαν να ξεφύγουν  καταλαμβάνοντας κι ένα εμπορικό πλοίο της νηοπομπής και να το φέρουν στην Πάτμο, όπου μοίρασαν τη λεία του ενώ τους επιβάτες τους  μετέφεραν στην Μ. Ασία και τους αντάλλαξαν με ζώα.

   Διαφορετικά πλοία ,τσερνίκια, μαρτίγοι και μαρτιγάνες, πάρωνες και γολέτες , μίστικα και τράτες αποτελούσαν το Σαμιώτικο καταδρομικό στόλο το 1824. Ψυχωμένοι άνθρωποι τα κυβερνούσαν και γενναίοι ναυτικοί  καθημερινά έδιναν τον αγώνα και για την πατρίδα αλλά και για την επιβίωσή τους  κρατώντας σταθερή τη θαλασσινή τους πορεία και οδηγώντας την πατρίδα προς την ελευθερία. 

Ακολουθεί ο κατάλογος των πλοίων και των πλοιάρχων τους ,όπως τον έχει καταγράψει ο Γιάννης Ζαφείρης με μια μικρή συμπλήρωση από άλλες πηγές. 

Θα είχε ενδιαφέρον κάποια στιγμή να γίνει ένα ταξίδι προσωμοίωσης με ανάλογο σκάφος ακολουθώντας κατά γράμμα τη διαδρομή, όπως παρουσιάζεται στην Ιστορία του Γ. Δημητριάδη, σύμφωνα με το ημερολόγιο του πλοίου.

 Και βέβαια πέρα από τη συλλογική ιστορία αξίζει τον κόπο να ερευνηθεί η ζωή και προσφορά των ατόμων, όσο αυτό είναι σήμερα εφικτό. 

Facebook comments