Στις 30 Αυγούστου του 1943 στο μαρτυρικό χωριό της Σάμου Καστανιά εκτελέστηκαν από τις κατοχικές δυνάμεις των Ιταλών είκοσι επτά άτομα.
Είχαμε γράψει εδώ κάποια ιστορικά ντοκουμέντα για τη θυσία αυτή με την ευκαιρία της επίσκεψης μας στο χωριό.
Σήμερα επανερχόμαστε με λεπτομέρειες από τον πολύ αγαπητό μας φίλο κ. Γιώργο Ι. Βοϊκλή που κατάγεται από την Καστανιά και μας έστειλε το παρακάτω κείμενο:
Οι Άγγλοι διέταξαν την μεταφορά από τη Ρόδο στη Σάμο, στις 27 Αυγούστου 1943, των 1.500 Ιταλών μελανοχιτώνων και τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις με στόχο την εξουδετέρωση των ανταρτών και την παράδοση της Σάμου στους Τούρκους.
Γράφει ο Γιώργος Ι. Βοϊκλής
Ο Σταμάτης Βαλσάμος στο βιβλίο του με τίτλο “Πλάι στους πατριώτες” (εκδόσεις υπερόριος 2006) θέτει μερικά κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με την εσπευσμένη μεταφορά από τη Ρόδο στη Σάμο, στις 27 Αυγούστου του 1943, δύναμης 1.500 Ιταλών Μελανοχιτώνων, που αποτελούνταν από φανατικούς φασίστες, και την διεξαγωγή, μέχρι τις 8 Σεπτεμβρίου -που ανακοινώθηκε η υπογραφή της ανακωχής ανάμεσα στην Ιταλία και τους Συμμάχους- σκληρών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στον Κέρκη, στη διάρκεια των οποίων βρήκαν τον θάνατο σαράντα οκτώ (48) πατριώτες, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν μέλη του ΕΑΜ και υποστηρικτές των ανταρτών. Οι 17 από αυτούς εκτελέστηκαν ομαδικά στο χωριό Καστανιά, στις 29 Αυγούστου.
“Μήπως”, γράφει ο Σταμάτης Βαλσάμος στη σελ. 199, “είχε μπει σαν όρος της συνθηκολόγησης από τους Άγγλους στον Μπαντόλιο, η εκκαθάριση των ανταρτών στη Σάμο; Για ποιο λόγο; Οι λόγοι ήταν πολλοί. Ο βασικότερος όμως είναι το ιστορικά καταγεγραμμένο πλέον γεγονός: Κείνη ακριβώς την περίοδο οι Άγγλοι έκαναν διαπραγματεύσεις με την Τουρκία για να την πείσουν να βγει στον πόλεμο στο πλευρό τους. Ως αντάλλαγμα της πρόσφεραν ορισμένα νησιά του Αιγαίου, μεταξύ των οποίων πρώτη τη Σάμο”
Το θέμα αυτό έχει μεγάλη προϊστορία και ευρύτερες διαστάσεις.
Όπως αναφέρει η Αγγλίδα ιστορικός Elisabeth Barker, στην εισήγησή της σε σεμινάριο που πραγματοποιήθηκε τον Μάιο του 1978 στο Λονδίνο*, το θέμα τέθηκε για πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του 1941, σε μια συνάντηση, στη Μόσχα, του Στάλιν με τον Ήντεν, υπουργό εξωτερικών της Βρετανίας, στο πλαίσιο των συζητήσεων για τη σύναψη αγγλο-σοβιετικής συνθήκης. Στη διάρκεια της συζήτησης ενός σχεδίου για τη μεταπολεμική Ευρώπη, ο Στάλιν είπε:
“Η Τουρκία έπρεπε να πάρει τα Δωδεκάνησα**. Πρόσθεσε ότι τα νησιά του Αιγαίου, που ήταν ιδιαίτερα σημαντικά για την Ελλάδα, έπρεπε να δοθούν στην Ελλάδα, αλλά τα Δωδεκάνησα έπρεπε να επιστραφούν στην Τουρκία.
Ο Ήντεν είπε:
-Νομίζετε ότι αυτό θα έχει κανένα αποτέλεσμα στους Τούρκους;
Ο Στάλιν απάντησε:
-Όλα αυτά τα νησιά εμποδίζουν μια έξοδο από την Τουρκία. Θα μπορούσατε να κανονίσετε μια ανταλλαγή νησιών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, έτσι ώστε μερικά να δοθούν στη μία και μερικά στην άλλη”.
Σύμφωνα με παραπομπή – υποσημείωση της ερευνήτριας, τον παραπάνω διάλογο αντιγράφει από τον φάκελο F.O. 371/3284 WP (42) 8, που βρίσκεται στο Δημόσιο Αρχείο (Public Record Office) του Λονδίνου.
Αν δεχτούμε ότι σ’ αυτό το επίσημα έγγραφο του αγγλικού Φόρεϊν Όφφις αποδίδονται με ακρίβεια τα λεγόμενα του Στάλιν, θα συμφωνήσουμε με το σχόλιο της ερευνήτριας στο οποίο αναφέρει ότι “Αυτές οι συζητήσεις δείχνουν ότι, τουλάχιστον μιλώντας στον Ήντεν, ο Στάλιν ήταν απόλυτα πραγματιστής, μη ιδεολόγος, μη μαρξιστής…” Ήταν κυνικός, θα συμπληρώναμε.
Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ, όμως δεν είναι αυτό, αλλά το γεγονός ότι το θέμα της εισόδου της Τουρκίας στον πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων με αντάλλαγμα την παραχώρηση σ’ αυτήν ελληνικών νησιών μπαίνει σε επίπεδο κορυφής του συμμαχικού στρατοπέδου από τον Δεκέμβριο του 1941.
Ας επανέλθουμε, όμως στο καλοκαίρι του 1943.
Κατ’ αρχάς, το ότι οι Σύμμαχοι διαπραγματεύονται με την Τουρκία για την είσοδό της στον πόλεμο στο πλευρό τους, με αντάλλαγμα την παράδοση σε αυτούς της Σάμου μετά την απελευθέρωσή της, το πληροφορήθηκε -ανεπίσημα- η Ελληνική Κυβέρνηση του Καϊρου. Στις αρχές Αυγούστου του 1943, ο υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας αυτής της κυβέρνησης, ο Σαμιώτης αγωνιστής Μανόλης Σοφούλης, έφυγε κρυφά από το Κάιρο, έφτασε στη Σμύρνη, ήρθε σε επαφή με τους Σαμιώτες αντάρτες και τους ενημέρωσε σχετικά. Μετά από αυτό κυκλοφορεί ένα φύλλο της παράνομης αντιστασιακής εφημερίδας “Καρμανιόλος” με κεντρικό τίτλο “Η Σάμος θα παραμείνει Ελληνική” που ενημέρωνε σχετικά τους Σαμιώτες, προετοιμάζοντάς τους να αντιμετωπίσουν αυτή την απειλή.
Πως γίνεται, όμως, να έρθουν με εντολή των Άγγλων στις 27 Αυγούστου του 1943 οι 1.500 Ιταλοί φασίστες Μελανοχίτωνες στη Σάμο και να ξεκινήσουν εσπευσμένα τις σκληρές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον των ανταρτών, όταν η ανακωχή ανακοινώθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου;
Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα δίνει, με έρευνά της που δημοσιεύτηκε στο τεύχος 43 του περιοδικού “Μεθόριος του Αιγαίου” (Ιανουάριος 2012) η ερευνήτρια ιστορίας Ντούνια Κουσίδου, παραθέτοντας σχετικές αναφορές ιστορικών και σημαντικά ιστορικά ντοκουμέντα.
“Στο βιβλίο του Mark Mazower “Η Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής” (εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1994) γράφει, “διαβάζουμε: “Το βράδυ της 8ης Σεπτεμβρίου (1943), έφτασε η είδηση πως η Ιταλία είχε πράγματι συνθηκολογήσει. Αυτό ήταν το πρώτο πράγμα που μάθαιναν οι ένοπλες δυνάμεις για τις διαπραγματεύσεις που γίνονταν μυστικά για τρεις εβδομάδες ανάμεσα στον Μπαντόλιο και τους Συμμάχους” (σελ. 174).
Τρεις εβδομάδες πριν τις 8 Σεπτεμβρίου είναι 16 Αυγούστου.
Νωρίτερα τοποθετεί την έναρξη των διαπραγματεύσεων ο ιστορικός Φοίβος Ν. Γρηγοριάδης. Στο βιβλίο του με τίτλο “Βρετανοί. Το αντάρτικο – Απελευθέρωση 1943-44” (Εκδόσεις Νέος Κόσμος 1974) αναφέρει ότι την 1η Αυγούστου 1943 έφυγε μυστικά για την ουδέτερη Πορτογαλία Ιταλός διπλωμάτης με αποστολή να διαπραγματευθεί με τους Συμμάχους τους όρους της συνθηκολόγησης της Ιταλίας, καθώς και ότι στις 3 Αυγούστου έφυγε για την Ταγγέρη, που ήταν ελεύθερη πόλη, ένας ακόμη Ιταλός διπλωμάτης με την ίδια αποστολή.
Σημειώνουμε ότι ο Μουσολίνι είχε ανατραπεί στις 25 Ιουλίου του 1943.
Ως προς την κατάληξη των σχετικών διαπραγματεύσεων ο Φ.Ν. Γρηγοριάδης αναφέρει ότι, από το Κεμπέκ του Καναδά, όπου έχουν συναντηθεί ο Τσόρτσιλ με τον Ρούσβελτ, ενημερώνουν τον Στάλιν στις 20 Αυγούστου 1943 για την άνευ όρων παράδοση της Ιταλίας στους Συμμάχους. Το σχετικό έγγραφο έχει δημοσιευθεί στα απομνημονεύματα του Τσόρτσιλ.
Επιβεβαίωση του ότι η συμφωνία της ανακωχής είχε προηγηθεί της 8ης Σεπτεμβρίου αποτελεί το γεγονός ότι ένας από τους όρους της ήταν το ότι η επίτευξή της δεν θα ανακοινωθεί αμέσως μετά την υπογραφή της, αλλά όταν το αποφασίσει το Συμμαχικό Στρατηγείο.
Ένας ακόμη από τους σχετικούς με το θέμα μας όρους της ανακωχής ήταν ο εξής: Από τη στιγμή της υπογραφής της οι ένοπλες δυνάμεις της Ιταλίας μπαίνουν κάτω από τις διαταγές του Συμμαχικού Στρατηγείου.
Που σημαίνει ότι με εντολή των Άγγλων μεταφέρθηκαν στις 27 Αυγούστου του 1943 οι 1.500 φασίστες μελανοχίτωνες από τη Ρόδο στη Σάμο και πραγματοποιήθηκαν οι από 28/8 μέχρι 8/9 εκκαθαριστικές επιχειρήσεις.
Με εντολή των Άγγλων, δηλαδή, έγινε η εκτέλεση των 48 αντιστασιακών πολιτών, ανάμεσα στους οποίους οι 17 που εκτελέστηκαν ομαδικά στην Καστανιά στις 29/8, με βάση έναν κατάλογο των αντιστασιακών του χωριού, τον οποίο είχαν οι Άγγλοι από τους πράκτορές τους, που συνεργάζονταν με το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ Σάμου τα προηγούμενα δύο χρόνια.
Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και το συλλογικό έργο (επιμέλεια Βάσου Γεωργίου) με τίτλο “Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1840-1945”, (Εκδόσεις Αυλός, 1979), όπου διαβάζουμε:
“Μετά την πτώση του Μουσουλίνι… η κυβέρνηση Μπαντόλιο, σε ολοφάνερη συνεργασία με τους Άγγλους, μετέφερε στη Σάμο 1.500 φασίστες από τη Ρόδο με τον στρατηγό Πιερόλα και στις 28 Αυγούστου άρχισαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον των ανταρτών στο βουνό Κέρκης”.
Μια ακόμη απόδειξη στηρίζεται στην απλή λογική: Πως είναι δυνατό ο Μπαντόλιο, δέκα μέρες πριν την ανακοίνωση της ανακωχής, ακόμη κι αν βρίσκεται ακόμη σε διαπραγματεύσεις πριν την υπογραφή της τελικής συμφωνίας, να σκεφτεί και να στείλει εσπευσμένα στη Σάμο, για να ενεργήσουν εναντίον των ανταρτών που συνεργάζονται με τους Άγγλους, τους 1.500 φανατικούς φασίστες από τη Ρόδο; Πολύ περισσότερο όταν οι ομοϊδεάτες τους στην Ιταλία έχουν κηρύξει τον πόλεμο εναντίον του.
Παρά το γεγονός ότι αυτή η προδοτική ενέργεια των Άγγλων δεν κατάφερε να εξουδετερώσει το αντιστασιακό κίνημα της Σάμου, οι Άγγλοι επέμειναν στην εφαρμογή του σχεδίου τους να παραδώσουν τη Σάμο στους Τούρκους.
Στο μήνυμα με το οποίο ενημερώνουν τις Σαμιακές Αρχές για την προσχώρηση της Ιταλία στο στρατόπεδο των Συμμάχων:
-Απαγορεύουν στην Ελληνική Κυβέρνηση του Καϊρου να στείλει εκπροσώπους της και ελληνικά ένοπλα τμήματα στο νησί.
-Αναθέτει τη στρατιωτική διοίκηση στα ιταλικά στρατεύματα κατοχής του νησιού.
-Διατάζει να παραμείνουν στις φυλακές οι κρατούμενοι αγωνιστές και οι οικογένειες των ανταρτών και τέλος
-Δίνει εντολή στους αντάρτες του ΕΛΑΣ Σάμου να μην κατέβουν οπλισμένοι στις πόλεις του νησιού.
Οι αντάρτες δεν πειθαρχούν, φυσικά, στις εντολές αυτές και μαζί τους συμφωνεί, προς τιμήν του, και ο Μητροπολίτης Ειρηναίος, που ήταν συνεργάτης των Άγγλων από την έναρξη του πολέμου, αλλά είχε ευλογήσει και τα όπλα των ανταρτών.
Κατέβηκαν λοιπόν οι ένοπλοι αντάρτες στις πόλεις, όπου τους υποδέχθηκε ο λαός με ενθουσιασμό. Τρεις από τους ηγέτες τους, ο Ιπποκράτης Ζαϊμης, ο Γιάννης Σοφούλης και ο Δημήτρης Παριανός, μαζί με τον Μητροπολίτη Ειρηναίο, συναντούν το ίδιο απόγευμα τον επικεφαλής των ιταλικών δυνάμεων στο νησί Αντιστράτηγο Σολνταρέλι προκειμένου να παραλάβουν τη διοίκηση του νησιού.
Και φτάνουμε στο κρίσιμο σημείο. Το περιγράφει ο ίδιος ο Ιπποκράτης Ζαϊμης σε μαρτυρία του δημοσιευμένη στο βιβλίο της συντρόφου του Θάλειας Ζαϊμη με τίτλο “Ο Ιπποκράτης Ζαϊμης και η εποχή του” (εκδόσεις Απόπλους, 2004):
“Εκείνη την εκρηκτική ώρα, προτού ακόμα ηρεμήσει η αίθουσα, χτύπησε την πόρτα ένας νεαρός ανθυπολοχαγός και ζήτησε τον επιτελάρχη Γκαουντιόζο. Όταν σε λίγο επέστρεψε ο Γκαουντιόζο, ανήγγειλε ότι τηλεφώνησε ο ταγματάρχης Ούγκαρο -ο υπεύθυνος των εκτελέσεων της Καστανιάς, που ήταν διοικητής της φρουράς του Πυθαγορείου- και ανέφερε ότι έφτασε από το Κουσάντασι ένα καϊκι με 15 ανώτερους Τούρκους αξιωματικούς και πολιτικούς υπαλλήλους, τον καϊμακάμη (στρατιωτικό διοικητή), τον νομάρχη του Κουσάντασι και τον πρόξενο της Αγγλίας στη Σάμο Δημήτρη Λουι-Μαρκ. Ο Ούγκαρο ζητούσε οδηγίες. Η αίσθηση που δημιούργησε η πληροφορία αυτή άλλαξε τελείως την ατμόσφαιρα. Ήταν τόσο απρόσμενο το νέο ότι προτού να φανούν οποιοιδήποτε σύμμαχοι, Άγγλοι ή Έλληνες, εμφανίζονταν Τούρκοι στρατιωτικοί -που τόσο καλά γνωρίζαμε τις βλέψεις τους για τα νησιά του Αιγαίου- που η οξύτητα που δημιουργήθηκε με τον Σολνταρέλι, οι φυλακές και οι κρατούμενοι ξεχάστηκαν. Είπα στον Σολνταρέλι να συλληφθούν και να απομονωθούν οι αφιχθέντες. Δεν έφερε καμιά αντίρρηση. Πραγματικά, έτσι κι έγινε. Και όταν σε λίγο επικοινώνησα με το Τηγάνι, μας πληροφόρησαν ότι οι Τούρκοι και το πλήρωμα του καϊκιού ήταν σε αυστηρή απομόνωση”.
Σύντομα τους επιβίβασαν στο ίδιο καϊκι και τους έστειλαν πίσω στο Κουσάντασι.
Έτσι απέτυχε το σχέδιο των Άγγλων να παραδοθεί η Σάμος στους Τούρκους, κατάφεραν, όμως να κρατήσουν κρυφή την προδοσία τους για 70 ολόκληρα χρόνια***.
Ελπίζουμε κάποιος νέος ιστορικός να βρει, μετά από ενδελεχή έρευνα στα αγγλικά και τα ιταλικά αρχεία, τα έγγραφα που να αποδεικνύουν αδιάψευστα την προδοσία των τότε και μέχρι σήμερα “συμμάχων” μας.
—————————————————————
* Πρόκειται για το Σεμινάριο με τίτλο “Ελλάδα: Κατοχή – Απελευθέρωση – Εμφύλιος” με διοργανωτές την ΕΛΕΜΕΠ Αγγλίας μαζί με την Ένωση Ελλήνων Πανεπιστημιακών Δυτικής Ευρώπης – ομάδα Βρετανίας, τα πρακτικά του οποίου εκδόθηκαν στην Ελλάδα το 1982 από τις Εκδόσεις Λιβάνη (σελ. 26-28). Το θέμα της εισήγησης της Elisabeth Barker ήταν “Η Ελλάδα στο πλαίσιο των αγγλοσοβιετικών σχέσεων 1941-1947”. Πηγή των πληροφοριών της ήταν, όπως αναφέρει η ίδια “σχεδόν αποκλειστικά, τα βρετανικά επίσημα έγγραφα”.
** Τα Δωδεκάνησα ήταν υπό ιταλική κυριαρχία από 1913, όταν απελευθερώθηκαν από τους Τούρκους, και ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα το 1947.
*** Εκτενής αναφορά στο θέμα, με βάση τα παραπάνω στοιχεία, περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου με τίτλο “Σάμος: Σελίδες Ιστορίας. Απ’ τα προϊστορικά χρόνια ως τις μέρες μας” (εκδόσεις υπερόριος, 2012) (σελ. 158-160)