iSamos.gr Η ενημερωτική σελίδα της Σάμου! Εξερευνήστε τη Σάμο, τις παραλίες της, τη φύση της, τις ομορφιές της. Διαβάστε την ιστορία της Σάμου
Λιμήν Βαθέος: Η πρωτεύουσα της Σάμου. Ένα κείμενο για την εξέλιξη της πόλης της Σάμου από τον κ. Χρίστο Λάνδρο. Εχει δημοσιευθεί στα πρακτικά του συνεδρίου “Η πόλη της Σάμου, Φυσιογνωμία και εξέλιξη” Γ.Α.Κ. Αρχεία Σάμου 1998.
Η επιλογή του Λ. Βαθέος ως διοικητικού κέντρου της Σάμου συμπίπτει με την εγκαθίδρυση του ηγεμονικού καθεστώτος, τον Μάιο 1834. Είναι μια τομή, μια ρήξη στην ιστορία του νησιού, αφού, από την εποχή του επανασυνοικισμού στα μέσα του 16ου αιώνα, κέντρο υπήρξε η Χώρα. Είναι η πρώτη επίσημη καθιέρωση της μικρής και νεοσύστατης πόλης ως πρωτεύουσας του νησιού, αν και είχε προηγηθεί για δυο χρόνια η εγκατάσταση σ’ αυτήν των αρχών του τμήματος Ανατολικών Σποράδων της Καποδιστριακής περιόδου (1828-1830). Η πόλη το 1834 δεν είχε καν δικές της δημαρχιακές αρχές ούτε και εξέλεγε πληρεξούσιους στη Γενική Συνέλευση των Σαμίων. Αντιπροσωπευόταν από τη δημαρχία και τους πληρεξούσιους της γειτονικής κωμόπολης του Βαθέος. Σ’ αυτήν όμως βρίσκονταν τα αντιπροξενεία των ευρωπαϊκών Δυνάμεων, Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας, που επέβαλαν και εγγυήθηκαν το αυτόνομο ηγεμονικό καθεστώς της Σάμου. Η καθιέρωση του Λ. Βαθέος ως πρωτεύουσας της Ηγεμονίας και η συνακόλουθη ανάπτυξή του από τη δεκαετία του 1860 και μετά -πληθυσμιακή, οικονομική, πολεοδομική, κτιριακή- παράλληλα προς τις επίσημες τελετουργίες της διοίκησης μέχρι τα τέλη της Ηγεμονίας το 1912 αποτελούν τους κύριους άξονες αυτού του κειμένου.
Η ηγεμονική διοίκηση, λοιπόν, αγνόησε την παλιά πρωτεύουσα της Σάμου και εγκαταστάθηκε στο λιμάνι του Βαθιού, όπου και οι αντιπρόσωποι των φιλικών Δυνάμεων κι απ’ όπου η επικοινωνία με τη Σμύρνη και τη Μ. Ασία ήταν ευκολότερη.
Η κωμόπολη που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται στο παραλιακό μέρος του Βαθιού κατοικούνταν από εμπόρους, τεχνίτες και Επτανήσιους που είχαν καταφύγει στη Σάμο. Η υποδομή της για να δεχτεί διοικητικές υπηρεσίες ήταν υποτυπώδης. Περισσότερα ήταν τα εργαστήρια και οι αποθήκες παρά οι κατοικίες.
Οργανωμένο λιμάνι δεν υπήρχε, αλλά ο κόλπος ήταν ο ασφαλέστερος για τα πλοία της εποχής. Τολμώμεν να σας ιδεάσωμεν, έγραφαν οι αντιπρόξενοι των Δυνάμεων στον στόλαρχο Χασάν Μπέη που εγκατέστησε τον πρώτο τοποτηρητή του ηγεμόνα Κωστάκη Μουσούρο, ότι ο αιγιαλός τον Βαθέος είναι κατοικημένος από υπηκόους των φιλικών Δυνάμεων της Αυτού Μεγαλειότητος τον Σουλτάνου, οι οποίοι προ χρόνων μετέρχονται εδώ το εμπόρων και από εμπόρους και τεχνίτας Βαθυώτας…
Την ίδια χρονιά ο I. Λεκάτης στη συνοπτική περιγραφή της Σάμου αναφέρει: “Ολίγον κάτω από το Βαθύ είναι ο Λιμήν ή το Κάτω Βαθύ. Το ανατολικόν μέρος του είναι όλον κατοικημένον, έχει οικίας 205 και εργαστήρια 249, ψυχάς 965. Γίνεται εμπόριον καλόν. Οι κάτοικοι όμως είναι οι περισσότεροι Επτανήσιοι και πολλοί εξ αυτών έλαβαν Σαμίας γυναίκας. Αυτού ήσαν και όλαι αι τοπικαί αρχαί επί της Εκτάκτου Επιτροπείας… Απ’ αυτού εν τέταρτον περί το ημικύκλιον αντίκρυ είναι το Μαλαγάρι, το ασφαλέστερον μέρος τον λιμένος.”
Στην πρώτη επίσημη απογραφή του 1828 κατοικείται από 1261 κατοίκους από τους οποίους οι 293 είναι πάροικοι. Την ίδια εποχή το Βαθύ έχει σχεδόν τετραπλάσιο πληθυσμό, αλλά τα μισά περίπου εργαστήρια. Συν τω χρόνω ο πληθυσμός αυξήθηκε, όπως είναι φυσικό, όχι όμως κατά πολύ. Θεαματική άνοδος του πληθυσμού παρατηρήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού.
Κατά την πρώτη συστηματική απογραφή της Ηγεμονίας το 1864 ο Λ. Βαθέος είχε 1883 κατοίκους (400 οικογένειες – 292 γεωργούς, 62 εμπόρους, 115 ναύτες, 190 βιομηχάνους). Το 1877 ο πληθυσμός παρουσιάζεται μειωμένος (1851 ψυχές). Το 1887 φτάνει τις 2765 ψυχές. Μεγάλη αύξηση πληθυσμού εμφανίζει στη δεκαετία 1890-1900 (1890: 2929 κατοίκους, 1895: 3186, 1898: 4156), ενώ στην απογραφή του 1904 έχει σχεδόν διπλασιαστεί (5411 ψυχές). Τέλος, στις απογραφές του 1913 η πρωτεύουσα έχει 6.627, του 1928 8.636 κατοίκου./ Σύμφωνα με την απογραφή του 1991 έχει 5.824 κατοίκους.
Η πόλη αναζητά όνομα, κύρος, ταυτότητα και φυσιογνωμία
Η ηγεμονική διοίκηση ονόμασε τη μικρή πόλη Στεφανούπολη προς τιμήν του πρώτου ηγεμόνα Στέφανου Βογορίδη, απόφαση με την οποία συμφώνησε και η 4η Γ.Σ. του 1835.
Επειδή η παράλιος κωμόπολις του Βαθέος εχωρίσθη εσχάτως απ’ αυτήν και διώρισε ιδικήν της δημαρχίαν και επειδή καθίσταται εις αυτήν αναγκαίον το να δοθή ιδιαίτερον όνομα διά να μη συγχέηται με την κυρίως κωμόπολιν του Βαθέος απεφασίσθη ομοφώνως και παρά πάντων να ονομάζηται εις το εξής Στεφανούπολις.
Ωστόσο, αυτό το όνομα εγκαταλείφθηκε οριστικά με την πτώση του Βογορίδη το 1849. Η αναζήτηση άλλου ονόματος απασχόλησε και στη συνέχεια τις Γενικές Συνελεύσεις. Για παράδειγμα το 1852 επί της αιτήσεως τον να δοθή κατάλληλον όνομα εις τον Λιμένα Βαθέος η Συνέλευσις παρεδέχθη ολοσχερώς την επί τούτω γνωμοδότησιν της Επιτροπής και αποφάσισε να ονομάζεται Νεάπολις η νέα πόλες τον Βαθέος, απόφαση που ποτέ δεν εφαρμόστηκε.
Αργότερα, στη Γ.Σ. του 1879 και πάλι υποβλήθηκαν διάφορες προτάσεις να μετονομασθεί η πόλη “Πυθαγορεία“, “Ανθεμίς“, “Λευκοθέα“, οι οποίες απορρίφθηκαν.
Έτσι παρέμεινε το όνομα “Λιμήν Βαθέος” μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950, οπότε οικειοποιήθηκε, ως πρωτεύουσα, το όνομα ολόκληρου του νησιού.
Οι ντόπιοι όμως πεισματικά επιμένουν στο αρχικό Κάτω Βαθύ κι ακόμα περισσότερο μερικοί πάνω Βαθιώτες στο παλιότερο Γιαλός. Όμως οι ρόλοι των δύο οικισμών με το χρόνο ανατράπηκαν. Η κυρία του νησιού έγινε ο Λ. Βαθέος.
Για λίγα χρόνια (1851-1854) η διοίκηση μετέφερε την έδρα της στη Χώρα, αλλά από τον Μάιο 1854, επί της ηγεμονίας του Ιωάννη Γκίκα, εγκαταστάθηκε οριστικά στον Λ. Βαθέος. Μερικά χρόνια αργότερα εγκαταλείφθηκαν οριστικά τα σχέδια του ηγεμόνα Μιλτιάδη Αριστάρχη να γίνει πρωτεύουσα του νησιού το Τηγάνι, όπου υπήρχε η αρχαία πόλη της Σάμου, παρά το γεγονός ότι είχε εκπονηθεί ρυμοτομικό σχέδιο από ευρωπαίο μηχανικό και είχαν αρχίσει οι απαλλοτριώσεις για να ανεγερθούν εκεί τα δημόσια κτίρια.
Από το 1834, λοιπόν, μέχρι σήμερα, αν εξαιρέσουμε μια μικρή διακοπή, διοικητικό κέντρο της Σάμου είναι αυτή η πόλη.
Την εξέλιξη της πόλης καθόρισε η φυσική της θέση. Αναπτύχθηκε αμφιθεατρικά στον μυχό του κόλπου με προτίμηση την ανατολική του πλευρά καταρχήν, χωρίς συγκεκριμένο σχέδιο. Σχέδιο πόλεως συντάχθηκε μόλις στα μέσα της δεκαετίας του 1890 στη διάρκεια της ηγεμονίας του Στ. Μουσούρου, το οποίο εγκρίθηκε από τη Γ.Σ. 1904.
Επειδή είχε οριστικά καθιερωθεί ως έδρα της ηγεμονικής διοίκησης, ήταν ανάγκη να αποκτήσει την όψη και τη λειτουργικότητα της πρωτεύουσας με την οικοδόμηση των ανάλογων κτιρίων και τον αντίστοιχο εξωραϊσμό της, όχι πάντα με επιτυχία.
Η πρωτεύουσα είνε και πρέπει να θεωρήται ως η αίθουσα υποδοχής έν τινι οίκω. … Η πρωτεύουσα της ηγεμονίας ημών πρέπει να ομολογήσωμεν δεν έτυχεν ποτέ της δεούσης σοβαράς και φιλοστόργου προνοίας και προστασίας εκ μέρους των έκαστοτε κυβερνήσεων του τόπου… όχι μόνον οι δημόται Λ. Βαθέος, αλλά και πάντες οι Σάμιοι πρέπει να ενδιαφερώμεθα ιδιαιτέρως διά την πρωτεύουσαν η οποία εκπροσωπεί τον τόπον ολόκληρον προ των ομμάτων των ξένων.
Η φυσιογνωμία της επίσης καθορίστηκε από τον ρόλο της ως διοικητικού κέντρου και από τις κατά καιρούς δραστηριότητες των κατοίκων της: οι αρχικές αποθήκες και τα εργαστήρια έδωσαν τη θέση τους σε δημόσια κτίρια, σε αρχοντικά, σε καπνεργοστάσια και τελευταία, μετά τα μέσα του 20ού αιώνα, σε ξενοδοχεία και τουριστικές επιχειρήσεις.
Τα πιο παλιά κτίρια της πόλης είναι οι 4 ενοριακοί ναοί της, που εξελίχτηκαν από παρεκκλήσια μοναστηριακών μετοχίων. Τα δημόσια κτίρια της άρχισαν να ανοικοδομούνται κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, υπακούοντας σε πρότυπα νεοκλασικών κτιρίων. Την αισθητική τους μιμήθηκαν και ιδιωτικές κατοικίες πλουσίων επιχειρηματιών και εμπόρων, που οικοδομήθηκαν κυρίως στην παραλιακή ζώνη.
Ο Λ. Βαθέος πρωτεύουσα νομού
Η γενική εικόνα της πόλης δεν υπέστη αξιόλογες μεταβολές μετά την ένωση, άλλαξε όμως το κοινωνικοπολιτικό τοπίο. Δεν υπήρχε πια ηγεμόνας, αλλά διοικητής αρχικά και στη συνέχεια νομάρχης. Ο Λ. Βαθέος έπαυσε να είναι πρωτεύουσα κρατιδίου, αλλά παρέμεινε πρωτεύουσα επαρχίας, μιας επαρχίας των ανατολικών συνόρων του ελληνικού κράτους. Τώρα, δεν είχαν πια λόγο ύπαρξης οι τελετές που τόνιζαν την υποτέλεια, αλλά οι εθνικές γιορτές που είχαν στερηθεί για ογδόντα χρόνια οι πολίτες. Έτσι η μεγαλοπρέπεια των τελετών της προηγούμενης περιόδου διατηρήθηκε στον λαμπρό εορτασμό της 25ης Μαρτίου και στις θρησκευτικές εορτές. Ως τοπική εθνική εορτή διατηρήθηκε η 6η Αυγούστου, ενώ η επέτειος της ένωσης άρχισε να εορτάζεται επίσημα κατά τη δεκαετία του 1960.
Η τραγωδία του 1922 πρόσθεσε στην πόλη μιαν ακόμα συνοικία, τα Προσφυγικά. Τότε χτίστηκαν και οι μεγάλες καπναποθήκες, όπου βρήκαν δουλειά αρκετοί από τους πρόσφυγες. Τα εντυπωσιακά κτίρια των καπνεργοστασίων φαίνεται πως συνέχιζαν τους παλιότερους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, όχι πάντως με την ίδια κομψότητα. Αργότερα το 1934- 35 προστέθηκε στην εικόνα και τη ζωή της πόλης το συγκρότημα των εγκαταστάσεων της Ένωσης Οινοποιητικών Συνεταιρισμών Σάμου (ΕΟΣΣ).
Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο καταστράφηκαν πολλά από τα χαρακτηριστικά κτίρια της παραλίας, εξαιτίας του σφοδρού βομβαρδισμού των Γερμανών, τον Νοέμβριο του 1943, ενώ αργότερα οι λύσεις που επιλέχθηκαν για την ανοικοδόμηση της βομβαρδισμένης πόλης, προσανατολίστηκαν σ’ έναν κτιριακό εκσυγχρονισμό ομοιομορφίας, όπως στα μεγάλα αστικά κέντρα, που πήρε τέτοιες διαστάσεις στις δεκαετίες 1950, 1960, ώστε να έχει υποστεί σοβαρές αλλοιώσεις ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της πόλης και να αναζητεί πια τη χαμένη φυσιογνωμία της.
