iSamos.gr Η ενημερωτική σελίδα της Σάμου! Εξερευνήστε τη Σάμο, τις παραλίες της, τη φύση της, τις ομορφιές της. Διαβάστε την ιστορία της Σάμου
Οι υδροκίνητες εγκαταστάσεις και η παρουσίαση τους βασίζεται στην καταγραφή των υδροκίνητων εγκαταστάσεων της νήσου Σάμου πού έγινε στα πλαίσια του προγράμματος “Θράκη – Αιγαίο – Κύπρος” από το Ινστιτούτο των Ελληνικών Μύλων.
(Το κείμενο έχει γράψει ο Δ. Κροκίδης, αρχιτέκτων μηχανικός – αναστηλωτής.)
Στην έρευνα εντοπίστηκαν και καταγράφηκαν σαράντα μία θέσεις υδροκίνητων εγκαταστάσεων. Από αυτές οι σαράντα αφορούν μηχανισμούς αλέσματος και μία μηχανισμό πριονίσματος. Όλες οι εγκαταστάσεις που εντοπίστηκαν (πλην μίας) κινούνταν με μικρή οριζόντια φτερωτή που είναι και η συνηθέστερη στον ελληνικό χώρο και αναφέρεται ως “ελληνική” ή “ανατολική”. Κατακόρυφη φτερωτή “ρωμαϊκή” εντοπίστηκε μόνο μία στον υδρόμυλο της λίμνης Γλυφάδας.
Η χρήση της μικρής οριζόντιας φτερωτής έχει ιδιαίτερη σημασία για τη θέση, την οργάνωση και τη λειτουργία του νερόμυλου. Η οριζόντια φτερωτή έχει τη δυνατότητα να περιστρέφεται με πολύ λιγότερη ποσότητα νερού από ό,τι ο κατακόρυφος τροχός. Με τον τρόπο αυτό οι υδροκίνητες εγκαταστάσεις στη Σάμο, όπως συμβαίνει και αλλού, μπορούσαν να τοποθετηθούν όχι μόνο στις κοίτες ποταμών αλλά σε κεφαλάρια, ρυάκια ακόμα και μακριά από αυτά, καθώς αρκούσε η διάνοιξη ενός μικρού τεχνητού καναλιού (μυλαύλακο) για να εκτρέψει το νερό και να το φέρει όπου χρειαζόταν. Η εκτροπή πολλές φορές συνδυαζόταν με την κατασκευή στέρνας.
Στη Σάμο οι νερόμυλοι συνήθως διατάσσονταν με το γνώριμο τρόπο, δηλαδή κατά το μήκος κάποιας ρεματιάς. Έτσι μπορούσαν να χρησιμοποιούν το νερό διαδοχικά με εκτροπές πού γίνονταν σε κατάλληλα σημεία, υπάρχουν όμως και μεμονωμένοι μύλοι πού δεν είναι μέρος κάποιου συνόλου.
Με βάσει την καταγραφή, νερόμυλοι εντοπίστηκαν σε οκτώ ποταμιές και συγκεκριμένα: Κακόρεμα, Τσακαλόρεμα, Καλαθής, Ίμβρασος, Αμφίλυσος, Καμάρες, Ποτάμι Καρλοβάσου, Μεγάλο Ρέμα Καρλοβάσου.
Κακόρεμα
Στο Κακόρεμα εντοπίστηκαν εννέα υδροκίνητες εγκαταστάσεις. Στην κοινότητα Αγίου Κωνσταντίνου (οικισμός Βαλεοντάτες) ανήκουν: Ο μύλος του Στάθ, ο μύλος του Σκοπού, ο μύλος του Μώρου, ο μύλος του Χατζηκωνσταντή.
Ο μύλος του Στάθ κτισμένος το 1854 σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται στην κρέμαση (ΣΤΑΘ ΧΑΚ Ν 1854) είναι από τους καλύτερα σωζόμενους και περιλαμβάνει το κτίριο του μύλου, την κατοικία του μυλωνά (διώροφη), φούρνο, δεξαμενή καθώς και μικρό εκκλησάκι σε μικρή απόσταση.
Στην κοινότητα Βουρλιωτών ανήκουν: Ο μύλος του Γερογλή, ο μύλος του Τσαρδούλια (Ζαμπέτη), ο μύλος του Αρβανίτη, ο μύλος της Κωνσταντίνας, ο μύλος του Μαστρογιάννη. Ο μύλος της Κωνσταντίνας είναι ο μοναδικός που βρέθηκαν ίχνη ξύλινης δέσης.
Τσακαλόρεμα
Εντοπίστηκαν δύο υδροκίνητες εγκαταστάσεις. Ο μύλος στις Ποταμιές, ο μύλος του Φράγκου στο Σιδερένιο γεφύρι.
Καλαθής
Εντοπίστηκαν δύο υδροκίνητες εγκαταστάσεις. Ο μύλος του Μοσχοβάκη και ο μύλος του Καζάκου πού βρίσκεται μέσα στη Χώρα.
Ο μύλος του Μοσχοβάκη περιλαμβάνει το κτίριο του μύλου, την κατοικία του μυλωνά (διώροφη), φούρνο και δεξαμενή. Ο μύλος μέχρι και πριν την πυρκαγιά του 2000 έσωζε τον εξοπλισμό του που όμως καταστράφηκε ολοσχερώς. Συνοπτική αποτύπωση του μύλου έχει δημοσιευθεί στα Λαογραφικά της Σάμου του Νικολάου Δημητρίου.
Ίμβρασος
Εντοπίστηκαν δεκαέξι υδροκίνητες εγκαταστάσεις. Στην κοινότητα Πανδρόσου ανήκει:
Άγνωστος μύλος, που υδροδοτείται από το ρέμα Τσουκλούκη που είναι προέκταση του Ιμβράσου.
Στην κοινότητα Πύργου ανήκει:
Ο μύλος του Βαρνάβα.
Στην κοινότητα Παγώνδα ανήκουν επτά μύλοι:
Ο μύλος του Παντελίδη, άγνωστος, του Αλευρά ο μύλος, ο μύλος του Κατσίκα, ο μύλος του Σουρμαή, ο μύλος του Νικόλα Στρατή και ο μύλος του Ψιψί.
Στην κοινότητα Μύλων ανήκουν επτά μύλοι:
Ο μύλος του Κυριαζή, ο μύλος του Παππού, ο μύλος του Δημήτρη Καλατζή, ο μύλος του Περρή, ο Σταυριώτικος μύλος, Κουτσόμυλος, και ο μύλος του Παναή Ρήγα.
Ο μύλος του Παππού βρίσκεται κοντά στη λιμνοδεξαμενή. Το κτίριο του μύλου έχει πλήρως καταστραφεί και σώζεται μόνο η κρέμαση. Είναι φανερό ότι η μεταλλική δέση είναι μεταγενέστερη και αντικατέστησε άλλη, πιθανότατα ξύλινη. Η κατασκευή του μυλαύλακου είναι παραδοσιακού τύπου και φέρει ίχνη ξύλινων ενισχύσεων.
Ο μύλος του Δημήτρη Καλατζή έχει μεγάλο κτιστό κανάλι που οδηγεί στην κρέμαση. Το κτίριο του νερόμυλου είναι σε κατάσταση ερειπίου.
Ο μύλος του Περρή κτισμένος το 1892. Το κτίσμα του μύλου έχει πλήρως καταστραφεί, σώζεται όμως η εντυπωσιακών διαστάσεων κρέμαση στο άνω μέρος της οποίας υπάρχει λίθινη πλάκα με σταυρό και ανορθόγραφη επιγραφή “ΑΥΦΤΟΣ Ο ΗΔΡΟΜΙΛΟΣ ΕΧΤΙΣΤΙΝ ΤΗΝ 12 ΙΟΥΝΙΟΥ ΤΟ ΕΤΟΣ 1892 Ο ΕΠΙΦΕΝΟΜΕΝΟΣ Γ.Κ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΙΣ ΚΕ ΠΙΡΡΙΣ ΚΕ A. ΚΑΝΑΚΑΡ.”
Ο Σταυριώτικος μύλος βρίσκεται για την ακρίβεια στην συμβολή του Μαυρατζά με τον Ίμβρασο. Είναι ιδιοκτησίας της Ιεράς Μονής του Τιμίου Σταυρού. Στο άνω μέρος της κτιστής κρέμασης υπάρχει λίθινη πλάκα με χαραγμένο σταυρό, επιγραφή και ημερομηνία αωμβ (1842).
Αμφίλυσος
Εντοπίστηκαν τέσσερις υδροκίνητες εγκαταστάσεις που ανήκουν στην κοινότητα Πύργου.
Ο μύλος του Χατζηφραγκιά, ο μύλος του Χατζηδημητρίου, ο μύλος του Σταμάτη Φωτίου (Σκουριώτη).
Ο μύλος του Χατζηδημητρίου βρίσκεται μέσα στον οικισμό του Πύργου, είναι υπό κατάρρευση, σώζει όμως στοιχεία του εξοπλισμού του.
Ο μύλος του Σταμάτη Φωτίου (Σκουριώτη), αποτελείται από δύο εγκαταστάσεις που τροφοδοτούνται από το ίδιο μυλαύλακο το οποίο χωρίζει και τροφοδοτεί δύο κτιστές κρεμάσεις. Η μία κρέμαση ανήκε στο νερόμυλο και η άλλη σε νεροπρίονο. Ο νερόμυλος είναι σε κατάσταση ερειπίου, ενώ η εγκατάσταση του νεροπρίονου πού ήταν υπαίθρια έχει πλήρως καταστραφεί.
Καμάρες
Εντοπίστηκαν τρεις υδροκίνητες εγκαταστάσεις που ανήκουν οι δύο πρώτες στην κοινότητα Κουμεΐκων και η τρίτη στην κοινότητα Πλατάνου.
Ο μύλος του Τηγανίτη, ο μύλος του Ιωάννη Σεβαστάκη, ο μύλος του Σφέτσου.
Ο μύλος του Ιωάννη Σεβαστάκη είναι από τους καλύτερα σωζόμενους νερόμυλους που σώζει και τον εξοπλισμό και περιλαμβάνει το κτίριο του μύλου την κατοικία του μυλωνά και μικρή αποθήκη. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διώροφη κατοικία σώζει τα παλαιό οριζόντια δώματα που ήταν ιδιαίτερα συνήθη στην παραδοσιακή σαμιακή αρχιτεκτονική. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η χτιστή κανάλη με τα δύο τόξα που καταλήγει σε μία εξίσου εντυπωσιακή κρέμαση.
Ποτάμι Καρλοβάσου
Εντοπίστηκε μία υδροκίνητη εγκατάσταση που ανήκει στην κοινότητα Κοσμαδαίων.
Του Μυλωνά ο μύλος. Ο μύλος βρίσκεται κοντά στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας και υδροδοτείται από μία από τις πηγές του Ποταμιού. Το συγκρότημα αποτελείται από το κτίριο του μύλου, την κατοικία του μυλωνά και το φούρνο. Ο μύλος σώζει και στοιχεία του εξοπλισμού του.
Μεγάλο Ρέμα Καρλοβάσου
Εντοπίστηκαν δύο υδροκίνητες εγκαταστάσεις που ανήκουν στην κοινότητα Αγίων Θεοδώρων: Ο Πάνω μύλος και ο Κάτω μύλος.
Οι μύλοι αυτοί βρίσκονται πολύ κοντά στο χωριό και υδροδοτούνται από το ρέμα του Πλατάνου που καταλήγει στο μεγάλο ρέμα του Καρλοβάσου. Και στους δύο μύλους δεν υπάρχει κατοικία καθώς βρίσκονται σε άμεση σχέση με το χωριό.
Ο Πάνω μύλος είναι σε κατάσταση ερειπίου. Το κτίριο του μύλου αποτελούνταν από δύο χώρους. Το χώρο πού ήταν ο μηχανισμός άλεσης και μικρό βοηθητικό χώρο εν είδει προθαλάμου. Σε καλύτερη κατάσταση σώζεται το κτιστό κανάλι το οποίο αποτελείται από τρία τόξα.
Ο Κάτω μύλος, μικρό πλατυμέτωπο κτίσμα, υδροδοτείται από κτιστό κανάλι με διπλή καμάρα. Το κτίσμα είναι από τα καλύτερα διατηρημένα. Σώζεται μέρος του εξοπλισμού, όπως οι μυλόπετρες που προέρχονται από τη Φώκαια της Μικρός Ασίας.
Γλυφάδα
Ιδιαίτερη περίπτωση είναι ο νερόμυλος που βρίσκεται νοτίως της λίμνης Γλυφάδας. Σύμφωνα με επιγραφή που βρίσκεται στην ανατολική όψη πάνω από το υπέρθυρο της θύρας του ισογείου, Ο ΥΔΡΟΜΥΛΟΣ ΑΝΗΓΕΡΘΗΚΕ ΕΠΙ ΤΗΣ ΗΓΟΥΜΕΝΕΙΑΣ ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ. Το κτίσμα μεγάλων γενικά διαστάσεων 7X13.25 είναι διώροφο με τρεις μάλλον κύριους χώρους στον όροφο και βοηθητικούς στο ισόγειο.
Η είσοδος στον όροφο γίνεται από θύρα που ανοίγεται στον βόρειο μακρότειχο ενώ στο ισόγειο από θύρα που βρίσκεται στον ανατολικό τοίχο.
Ο κατακόρυφος μεταλλικός τροχός βρίσκεται εσωτερικά στο δυτικό τμήμα του κτιρίου ημιβυθισμένος σε κανάλι. Περιστρεφόταν από την φυσική ροή του νερού πού έρεε από την λίμνη προς την θάλασσα. Εκτός από τον τροχό δε σώζεται άλλο στοιχείο από τον εξοπλισμό του μύλου. Η συγκράτηση των νερών της λίμνης γίνεται με περιμετρικό τοίχο που κατασκευάστηκε πιθανότατα για το σκοπό αυτό. Το έργο πρέπει να θεωρηθεί τμήμα των έργων του νερόμυλου.
Είναι σαφές ότι ο συνολικός αριθμός των σωζόμενων θέσεων των νερόμυλων είναι πολύ μεγαλύτερος ενώ υπάρχουν μαρτυρίες για την ύπαρξη αρκετών νεροπρίονων. Συνεκτιμώντας τα παραπάνω, ο συνολικός αριθμός των υδροκίνητων εγκαταστάσεων που βρίσκονται στο νησί θα πρέπει να ανέρχεται στις 70 με 80.
Πηγή κειμένου: Περιοδικό “Απόπλους”
