Αφιέρωμα στο χωριό Πλάτανος

Ο Πλάτανος τα χρόνια αυτά δεν αναφέρεται σε κανένα κείμενο. Οι ιστορικοί γράφουν γι’ αυτόν απ’ τα χρόνια του εποικισμού της Σάμου απ’ τον Κιλίτζ Αλή (1562 μ.Χ.) και μετά, όταν αρχίζει να δημιουργείται στο νησί μια νέα κοινωνία ανθρώπων, η οποία θα γράψει τη νεότερη ιστορία του. Ο πρώτος ιστορικός που γράφει για τον Πλάτανο είναι ο Ιωσήφ Γεωργειρήνης, Επίσκοπος Σάμου απ’ το 1665 μέχρι το 1671. Στο ιστορικό έργο που δημοσίευσε για τη Σάμο, μετά το 1671 στο Λονδίνο, αναφέρεται στον Πλάτανο και γράφει για τη γεωγραφική του θέση, την ονομασία του απ’ τα πολλά πλατάνια της περιοχής, τα σπίτια, τις δυο εκκλησιές, τη μακροβιότητα των κατοίκων.
Ο Επαμεινώνδας Σταματιάδης γράφει στα «Σαμιακά» του ότι, σύμφωνα με την παράδοση, ο Πλάτανος κατοικήθηκε το 1590 περίπου από άποικους που ήρθαν απ’ την Εύβοια και πήρε το όνομά του απ’ τα πολλά πλατάνια που υπήρχαν στο μέρος που χτίστηκε ο οικισμός. Ένας άλλος γνωστός Σαμιώτης ιστορικός, ο Εμμανουήλ Κρητικίδης, γράφει στο βιβλίο του «Τοπογραφία αρχαία και σημερινή της Σάμου» ότι ο Πλάτανος κατοικήθηκε από αποίκους, που ήρθαν απ’ το 1555 και μετά απ’ τον Πλάτανο της Κυνουρίας ή τον Αλμυρό της Μαγνησίας και έδωσαν το όνομα του τόπου τους στον οικισμό. Δεν πήρε δηλαδή το όνομα απ’ τα πλατάνια του. Διαφορετική άποψη εκφράζει ο πλατανιώτης φιλόλογος, λαογράφος και ιστορικός Νικόλαος Ζαφειρίου, στον πρώτο τόμο της γνωστής περιοδικής έκδοσής του «Αρχείον Σάμου».
Γράφοντας για τα ιστορικά του Πλατάνου υποστηρίζει την άποψη, πως στα χρόνια της ερήμωσης της Σάμου (1476 – 1562) ήταν ο μοναδικός οικισμός του νησιού. Την άποψή του στηρίζει στο επιχείρημα πως ήταν αδύνατο οι πρώτες μικρές ομάδες αποίκων να έρθουν και να στήσουν τον οικισμό τους τόσο μακριά απ’ τη θάλασσα, σε μέρη άγνωστα και με πυκνή βλάστηση. Οι οικισμοί στήνονταν απ’ τους αποίκους σε μέρη αθέατα απ’ τη θάλασσα για τον κίνδυνο των πειρατών, αλλά κοντά σ’ αυτή, όπως συνέβηκε με τους οικισμούς του Παλαιού Καρλοβάσου και του Πάνω Βαθιού. Ο Πλάτανος λοιπόν, σύμφωνα με την άποψη του Νικολάου Ζαφειρίου, δε δημιουργήθηκε από αποίκους που ήρθαν στο νησί κατά τον εποικισμό μετά την ερήμωση, αλλά από γηγενείς Σαμιώτες που κατοικούσαν στην περιοχή τα βυζαντινά χρόνια. Το γεγονός αυτό, κατά τον ίδιο πάντα ιστορικό, έγινε με τον εξής τρόπο. Ανάμεσα στο σημερινό Πλάτανο και τα γειτονικά Κονταίικα βρισκόταν μεγάλος βυζαντινός οικισμός με το όνομα «Παλιοχώρι». Η ύπαρξη του οικισμού αυτού βεβαιώθηκε από αντικείμενα (αγγεία, νομίσματα) βυζαντινής περιόδου που βρέθηκαν παλαιότερα εκεί κι απ’ το υδραγωγείο που έφερνε το νερό απ’ την πηγή του Πλατάνου κατά μήκος του σημερινού δρόμου Πλατάνου – Κονταίικων. Οι κάτοικοι λοιπόν του Παλιοχωριού, στα χρόνια της ερήμωσης, προτίμησαν να μην εκπατριστούν στη Χίο ή αλλού και για να είναι ασφαλείς απ’ τους πειρατές, να μετακινηθούν στη θέση του σημερινού χωριού, όπου ήταν αθέατοι απ’ τη θάλασσα κι είχαν πολύ και καλής ποιότητας νερό. Αυτοί ονόμασαν το χωριό τους Πλάτανο, απ’ τα πολλά πλατάνια που υπήρχαν στην περιοχή. Έχτισαν τα σπίτια τους κοντά στην πηγή με το κρύο νερό, δίπλα στο ρέμα του Μορφογιάννη και ζούσαν αποκομμένοι απ’ τον έξω κόσμο, ασχολούμενοι με την καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία.
Να αναφερθούμε όμως πάλι σε θέματα που αφορούν τη ζωή και τη λειτουργία του χωριού στο πέρασμα του χρόνου. Στα προεπαναστατικά χρόνια η ζωή και η δραστηριότητα των κατοίκων αναπτύσσεται στη Λότζα, όπου μαζεύονται κι ενημερώνονται οι Πλατανιώτες απ’ τους πρόκριτους για τα ζητήματα του χωριού τους, εκδικάζονται οι μικροδιαφορές και συζητούνται οι φορολογικές ενστάσεις. Η Λότζα ήταν η πρώτη πλατεία του χωριού. Η σημερινή Πλατεία έγινε αργότερα, όταν σκεπάστηκε το ρέμα του Μορφογιάννη που χώριζε το χωριό στα δυο. Η γειτονιά που ήταν πέρα απ’ το ρέμα λεγόταν Πέρα Ρούγα ή Γαλατάς. Στο από δω μέρος του ρέματος ήταν το μεγαλύτερο μέρος του χωριού, που περιελάμβανε τις γειτονιές της Λότζας (κεντρικό μέρος του χωριού), του Πάτερου, τηςΑχυρώνας και της Σάρας. Οι ονομασίες αυτές διατηρούνται και σήμερα.

Το τελευταίο θέμα που έχει συνδεθεί στενά με την ιστορία και την παράδοση του χωριού είναι το πλατανιώτικο νερό κι ο πλατανιώτικος χορός. Το νερό, γνωστό σ’ όλο το νησί για τη φυσική του δροσερότητα, τραγουδήθηκε μ’ ένα τραγούδι που ακούγεται σαν «δημοτικό» σ’ όλη την Ελλάδα. Μέσα απ’ τα δίστιχα και την επωδό του – όπως καταγράφτηκαν απ’ το Νικόλαο Ζαφειρίου στον Α΄ τόμον του Αρχείου του – εκφράζονται επιθυμίες κι αναφέρονται παινέματα για το νερό, το χωριό, τα κορίτσια του. Οι στίχοι δημιουργήθηκαν απ’ τους νέους και τις νέες του χωριού που μαζεύονταν στις γειτονιές τα απογεύματα τις Κυριακές και χόρευαν τραγουδώντας, ανταλλάσσοντας με πείσμα πειράγματα μεταξύ τους με μορφή στίχων. Κάποιους απ’ τους στίχους αυτούς διατήρησε η λαϊκή παράδοση και δημιουργήθηκε το τραγούδι. Ο ίδιος ερευνητής αντικρούει με επιχειρήματα την άποψη του Νικόλαου Δημητρίου, σημαντικού λαογράφου του νησιού και συνεργάτη του στο «Αρχείον Σάμου», ο οποίος θεωρεί πως το τραγούδι αναφέρεται στο πλατάνι της Πλατείας της Χώρας. Το πιο πειστικό απ’ τα επιχειρήματα αυτά είναι ότι το τραγούδι «Το πλατανιώτικο νερό» χορεύονταν με παραδοσιακό τρόπο, μόνο στον Πλάτανο. Ο πλατανιώτικος χορός αποτελεί έκφραση του τραγουδιού. Είναι κυκλικός ελληνικός χορός που δημιουργήθηκε απ’ τους παλιούς κατοίκους που ίδρυσαν τον οικισμό του Πλατάνου στα χρόνια της ερήμωσης. Μπορεί όμως ο χορός αυτός να έχει τις ρίζες του στο βυζαντινό ελληνισμό, αφού ο Νικ. Ζαφειρίου δέχεται πως ο Πλάτανος αποτελεί το συνδετικό κρίκο στην ιστορία της Σάμου ανάμεσα στο βυζαντινό και το νεώτερο κόσμο του νησιού.

«Το πλατανιώτικο νερό»
(«Αρχείον Σάμου» Νικόλαου Ζαφειρίου – Τόμος Α΄ (Τεύχος Α΄και Β΄) Σελ. 148)
Τραγούδια που να υμνούν το νερό του Πλατάνου, η λαϊκή μούσα δημιούργησε πολλά.
Όλα είναι τονισμένα με βάση τον Πλατανιώτικο χορό. Απ’ αυτά το πιο συνηθισμένο είναι:
Νά είχα απ’ τον Πλάτανο νερό σταφύλι απ’ την Κολώνα
Να είχα και την αγάπη μου να την φιλώ στο στόμα.
Το Πλατανιώτικο νερό το λεν πως έχ(ει) αβδέλες
μα κείνο τ’ αφιλότιμο έχει όμορφες κοπέλλες.
Όμορφος είν’ ο Πλάτανος μα Βρύση μέσ’ το ρέμα
πάν’ τα κορίτσια για νερό γυρίζουν φιλημένα.
Το Πλατανιώτικο νερό απ’ τον Θεό έχει χάρη
όποιος ξένος και αν το πιει τον τόπο του ξεχάνει.
Ο Πλάτανος εκτίστηκε μέσα στα βουνορρίζα
να είν’ το νερό του ξακουστό πανώρια τα κορίτσια κ.λ.π.
(Μετά από κάθε δίστιχο ακολουθεί επωδός)
το μυγδαλάκι τσάκισα στα όρη βγαίνει κάπαρη
και μέσα σε ζωγράφισα τα χείλη σου είναι ζάχαρη κ.λ.π

Εδώ είναι η δεύτερη Εκκλησία, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγίας), είναι μεταβυζαντινό κτίσμα του 17ου αιώνα. Έχει χαρακτηρισθεί, το 1981, ως διατηρητέο μνημείο απ’ το Υπουργείο Πολιτισμού, σαν χαρακτηριστικό δείγμα ναοδομίας της μεταβυζαντινής περιόδου και παρουσιάζει σημαντικό ενδιαφέρον για τους μελετητές. Ο Ναός αποτελείται από δυο διαφορετικά κτίσματα. Το ένα απ’ αυτά, το νότιο, ήταν η πρώτη Εκκλησία που πιθανόν να κτίστηκε με τη Βρύση, στις αρχές του 17ου αιώνα. Το άλλο κτίσμα είναι το αριστερό κλίτος, το βόρειο, κι ο Νάρθηκας που προστέθηκαν στον αρχικό Ναό αργότερα, το 18ο αιώνα. Το ό,τι είναι δυο κτίσματα, φαίνεται κι απ’ τα δυο διαφορετικά τέμπλα.

Στα 1600 χτίστηκε η βρύση του χωριού, όπως γράφει η πρώτη απ’ τις τρεις επιγραφές που βρίσκεται στην εντοιχισμένη πλάκα της πρόσοψης, η οποία ανακαινίστηκε το 1837, σύμφωνα με την τρίτη επιγραφή. Η ποιότητα του έργου φανερώνει πως πρέπει να ήταν πολλοί οι κάτοικοι του οικισμού το 1600 κι όχι περαστικές ομάδες αποίκων κι ακόμα πως οι τεχνικές τους γνώσεις, οι οικονομικές δυνατότητες κι η πολιτιστική στάθμη βρίσκονταν σε υψηλό για την εποχή επίπεδο. Δυστυχώς, στις αρχές της 10ετίας του 1950, κατεδαφίστηκε η θολωτή οροφή του χώρου στον οποίο βρίσκεται η βρύση κι αντικαταστάθηκε από άλλη επίπεδη, πάνω στην οποία κτίστηκε το κοινοτικό γραφείο.

Εμπορική δραστηριότητα του χωριού

Facebook comments