Μια γειτονιά με νεοκλασικά κτίρια στη Σάμο κατά την περίοδο της ηγεμονίας

Γνωριμία με τα νεοκλασικά κτίρια στη Σάμο.
Η περιοχή της πόλης στην οποία διαδραματίστηκαν σπουδαία γεγονότα της Σαμιακής ιστορίας κατά τη διάρκεια της Ηγεμονίας ήταν το ιστορικό κέντρο της πόλης.

(Γράφει ο Σπύρος Γιοκαρίνης)

Το Ηγεμονικό Μέγαρο

Στο ανατολικό τμήμα του Λιμένος Βαθέος και στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το ξενοδοχείο Ξενία, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα, χτίστηκε επί ηγεμόνος Φωτιάδη (1874-1879) το Ηγεμονικό Μέγαρο.

Ήταν ένα μεγαλοπρεπές διώροφο κτίριο με υπόγειο, χτισμένο με λαξευμένες πέτρες. Η στέγη ήταν κεραμοσκεπής. Οκτώ μεγάλα παράθυρα σε κάθε πλευρά του διωρόφου αυτού κτιρίου, από τέσσερα σε κάθε όροφο, έριχναν άπλετο φως στο εσωτερικό του. Προστατευτικό σιδερένιο κιγκλίδωμα υπήρχε στις τρεις πλευρές, τη βόρεια, την ανατολική και τη νότια.

Είχε δύο εισόδους. Η μία, δυτικά προς το μέρος της θάλασσας, ήταν η κυρία είσοδος, η επίσημη και η άλλη, ανατολικά, η υπηρεσιακή. Στην κύρια είσοδο, της οποίας οι παραστάδες και το υπέρθυρο ήταν από μάρμαρο, έφτανε κανείς ανεβαίνοντας δέκα, επίσης μαρμάρινα, σκαλοπάτια. Δεξιά και αριστερά της εισόδου υπήρχαν δύο μαρμάρινοι κίονες ιωνικού ρυθμού. Σκαλοπάτια υπήρχαν επίσης και στην ανατολική είσοδο. Τέλος, πάνω από κάθε είσοδο υπήρχε μπαλκόνι.

Όταν ο επισκέπτης έμπαινε στο κτίριο από την υπηρεσιακή, δηλαδή την ανατολική είσοδο, βρισκόταν μπροστά σε ένα φαρδύ διάδρομο, ο οποίος έφτανε μέχρι τη δυτική είσοδο. Στα αριστερά του, δηλ. προς Ν., το πρώτο δωμάτιο ήταν το γραφείο του ηγεμόνα. Στη συνέχεια υπήρχε ένα ξύλινο γυριστό κλιμακοστάσιο που οδηγούσε στον επάνω όροφο και αμέσως μετά μια μεγάλη αίθουσα, η αίθουσα συνεδριάσεων, στην οποία ο ηγεμόνας εδέχετο «τα σέβη των υπαλλήλων”. Προς τα δεξιά του, βόρεια δηλαδή, ήταν τα γραφεία στα οποία εργάζονταν ο Διευθυντής του Ηγεμονικού Γραφείου και οι άλλοι υπάλληλοι της Ηγεμονίας.

Ο άνω όροφος ήταν η κατοικία του ηγεμόνος. Υπήρχε και εδώ ένας φαρδύς διάδρομος και δεξιά και αριστερά δωμάτια για τον ηγεμόνα και την οικογένειά του. Όμως, ολόκληρο το δυτικό μέρος του ορόφου, αυτό δηλαδή που έβλεπε προς τη θάλασσα, αποτελούσε μια μεγάλη αίθουσα, στην οποία ξεκουραζόταν ο ηγεμόνας ή έδινε τις δεξιώσεις του. Μάλιστα οι παλαιότεροι θυμούνται ότι στη γωνία αριστερά αυτής της αίθουσας ήταν ένα πιάνο με ουρά.

Στην οροφή του κτιρίου, πάνω από την κυρία είσοδο, υπήρχε ιστός στον οποίο κυμάτιζε η σημαία της Ηγεμονίας.
Το κτίριο αποτεφρώθηκε το 1943, επί γερμανικής κατοχής, και στο ίδιο μέρος χτίστηκε, όπως προείπαμε, το ξενοδοχείο Ξενία.

Το Βουλευτήριο

Προς τα ανατολικά του Ηγεμονικού Μεγάρου, σε απόσταση πενήντα μέτρων περίπου, βρισκόταν ο ηγεμονικός κήπος, τώρα δημοτικός, και εκατό μέτρα ανατολικότερα το Βουλευτήριο, το κτίριο δηλαδή στο οποίο είχε την έδρα της η Σαμιακή Βουλή.

Θεμελιώθηκε το 1892 από τον ηγεμόνα Καραθεοδωρή και αποπερατώθηκε επί Κοπάση το 1909. Είναι διώροφο, πετρόχτιστο, βρίσκεται μεταξύ του ναού του Αγίου Σπυρίδωνος και του Μουσείου και δεσπόζει της περιοχής. Η στέγη είναι κεραμοσκεπής σε δύο επίπεδα. Το μεσαίο επίπεδο, στην πρόσοψη, είναι υπερυψωμένο και καταλήγει σε αέτωμα. Η κυρία είσοδος βρίσκεται στη δυτική πλευρά του κτιρίου και φτάνει κανείς σ’ αυτήν ανεβαίνοντας τα επτά σκαλοπάτια μιας μαρμάρινης σκάλας, η οποία έχει σχήμα ανοιχτής βεντάλιας. Πάνω ακριβώς από την είσοδο υπάρχει μικρό μαρμάρινο αέτωμα, στολίδι μάλλον και όχι οργανικά τοποθετημένο.

Το ισόγειο αποτελείται από ένα μεγάλο προθάλαμο και γραφεία. Στο ανατολικό μέρος του προθαλάμου, με άξονα από Δ. προς Α. μια μαρμάρινη σκάλα καταλήγει σε ένα πλατύσκαλο και από εκεί στην αίθουσα συνεδριάσεων της Σαμιακής Βουλής. Από το πλατύσκαλο, δύο επίσης μαρμάρινες σκάλες, με άξονα από Α. προς Δ. οδηγούν στον πρώτο όροφο, σε ένα αρκετά μεγάλο προθάλαμο. Στο δυτικό μέρος του ορόφου υπάρχει μια μεγάλη αίθουσα με μπαλκόνι. Στον υπόλοιπο όροφο υπήρχαν τα γραφεία των κομμάτων και των υπαλλήλων της Σαμιακής Βουλής.

Το Βουλευτήριο, μετά την ένωση της Σάμου με την Ελλάδα, χρησιμοποιήθηκε σαν Δημαρχείο. Η αίθουσα συνεδριάσεων της Σαμιακής Βουλής, με μερικές μετατροπές, έγινε αίθουσα διαλέξεων (1950-51), ενώ μια εποχή στο ισόγειο στεγαζόταν το Ταχυδρομείο. Τώρα γίνεται η αναπαλαίωση του κτιρίου.

Το Πασχάλειο Μουσείο

Δίπλα στο Βουλευτήριο βόρεια, αλλά κάπως ψηλότερα, γιατί ανεβαίνεις έξι σκαλοπάτια για να φτάσεις στο προαύλιό του, είναι το Πασχάλειο Μουσείο, από το όνομα του ιδρυτού του.

Οι ανασκαφές του Ηραίου είχαν φέρει στο φως χιλιάδες αντικείμενα, τα οποία βρίσκονταν σε πρόχειρες αποθήκες χωρίς φύλαξη και συντήρηση και χωρίς να είναι προσιτά όχι μόνο σε επισκέπτη ο οποίος θα ήθελε να τα θαυμάσει, αλλά και σε επιστήμονα ο οποίος θα ήθελε να τα μελετήσει. Ήταν λοιπόν επιτακτική η ανάγκη ιδρύσεως ενός Μουσείου.

Πρώτος ο ηγεμόνας Γκίκας, τον Απρίλιο του 1855, εισήγαγε προς ψήφιση νομοσχέδιο «Περί διατηρήσεως των σωζομένων λειψάνων της Αρχαιότατος», ο δε διάδοχός του Αριστάρχης, τον Αύγουστο του 1859, τον Νόμο «Περί συστάσεως Μουσείου των Αρχαιοτήτων». Όμως τίποτα δεν έγινε. Η συνέλευση δεν ψηφίζει πίστωση για την ανέγερση Μουσείου, γιατί τα οικονομικά της Ηγεμονίας δεν είναι ανθηρά. Και σαν Μουσείο χρησιμοποιήθηκε το 1895 μια μικρή αίθουσα του Πυθαγορείου Γυμνασίου και αργότερα, το 1902, ιδρύεται ένα μικρό Μουσείο στο Πυθαγόρειο.

Και φτάνουμε στο 1906. Στις αρχές του έτους ο μεγαλέμπορος της Σάμου Αλέξανδρος Πασχάλης στέλνει επιστολή στη Βουλή των Σαμίων και δηλώνει ότι προσφέρεται να αναγείρει με δικές του δαπάνες κτίριο για τη στέγαση των αρχαιοτήτων και της Βιβλιοθήκης. Η Βουλή ανακοίνωσε την πρόθεση του Πασχάλη στον ηγεμόνα Βιθυνό και πρότεινε να ονομασθεί το Μουσείο «Πασχάλειο», προς τιμήν του δωρητή. Ο Βιθυνός, όπως ήταν φυσικό, συμφώνησε και ευχαρίστησε τον Πασχάλη.

Το σχέδιο του κτιρίου ήταν απλό: ένας κεντρικός προθάλαμος αμέσως μετά την είσοδο και εκατέρωθεν αυτού δύο αίθουσες. Στον προθάλαμο και στη δεξιά αίθουσα θα στεγαζόταν το Μουσείο και στην αριστερή η Βιβλιοθήκη. Εξωτερικά το Μουσείο είχε νεοκλασική όψη.

Τέσσερις μαρμάρινοι δωρικοί κίονες στην πρόσοψη υποβάσταζαν το κεντρικό μέρος, το οποίο ήταν υπερυψωμένο, ενώ οι οροφές των δύο αιθουσών δεξιά και αριστερά είχαν αετωματική απόληξη. Πάνω ακριβώς από τους δύο κεντρικούς κίονες ήταν γραμμένη η ονομασία του Μουσείου, «Πασχάλειον». Το κτίριο ήταν υπερυψωμένο και πέντε μαρμάρινα σκαλοπάτια οδηγούσαν στην είσοδο, η οποία ήταν δυτικά.

Στις αρχές όμως Μαΐου του ιδίου έτους 1906, ο ηγεμόνας Βιθυνός έστειλε στον Πασχάλη ένα νέο έγγραφο στο οποίο του ζητούσε «… όπως διά προσθέτου δαπάνης καταστήσετε το υφ’ υμών ανεγερθησόμενον διά Μουσείον και Βιβλιοθήκην κτίριον τοιούτον ώστε να δύναται να περιλάβει και το Αρχειοφυλάκειον…».

Έτσι το σχέδιο του κτιρίου αλλάζει. Προστίθεται και δεύτερος όροφος. Η πρόσοψη παραμένει δυτικά, αλλά αντί των τεσσάρων μαρμάρινων κιόνων παραμένουν οι δύο κεντρικοί και στη θέση των άλλων δύο τοποθετούνται ημικίονες, οι οποίοι στηρίζουν το επιστύλιο. Τα αετώματα των δύο πλαγίων αιθουσών αφαιρούνται, αφού το κτίριο γίνεται διώροφο, η στέγη παραμένει κεραμοσκεπής και υπάρχει ένα μόνο αέτωμα στο κέντρο του κτιρίου, πάνω ακριβώς από την είσοδο. Είναι το «Πασχάλειο Μουσείο» με τη μορφή που έχει σήμερα.

Στο εσωτερικό το ισόγειο δεν αλλάζει. Όμως τώρα η αριστερή αίθουσα φιλοξενεί τη βιβλιοθήκη, η δεξιά το Αρχειοφυλάκειο και ο προθάλαμος του ισογείου, μαζί με τον προθάλαμο και τις δύο αίθουσες του άνω ορόφου, το Μουσείο. Πάνω από την πόρτα είναι γραμμένο «Πασχάλειον Αρχειοφυλάκειον» και μεταξύ των δύο κιόνων υπάρχει η επιγραφή “Πασχάλειον Μουσείον και Βιβλιοθήκη”.

Η ανέγερση του Μουσείου καθυστερεί, γιατί ο Πασχάλης θέλει να τελειώσει πρώτα τον Άγιο Σπυρίδωνα. Έτσι ο θεμέλιος λίθος θα κατατεθεί το 1909 και η ανέγερση του κτιρίου θα ολοκληρωθεί το 1912. Το 1921 ο Πασχάλης παραχώρησε το κτίριο του Μουσείου μαζί με το γύρω οικόπεδο στον Δήμο Σαμίων.

Το Πυθαγόρειο Γυμνάσιο

Περνώντας ο επισκέπτης από την πλακόστρωτη αυλή του Μουσείου, ανέβαινε τα δεκαπέντε σκαλοπάτια μιας πραγματικά επιβλητικής πέτρινης σκάλας και αντίκριζε το Πυθαγόρειο Γυμνάσιο, ένα αρχιτεκτονικό αριστούργημα, κόσμημα της πόλης μας.

Έχει το σχήμα ενός κεφαλαίου ήτα (Η). Η πρόσοψή του, η οριζόντια γραμμή του Η, είναι στραμμένη νότια απέναντι ακριβώς από το Μουσείο, από το οποίο χωρίζεται με ένα δρόμο. Είναι πετρόχτιστο με στέγη κεραμοσκεπή, ριχτή προς Α. και Δ. και υπερυψωμένη στο κέντρο. Στην κεντρική είσοδο οδηγούν δύο μαρμάρινες κλίμακες από δώδεκα σκαλοπάτια η καθεμιά. Μεταξύ αυτών των κλιμάκων υπήρχε βρύση. Η είσοδος όμως αυτή δεν χρησιμοποιήθηκε, διότι προς Α. και προς Δ. του κτιρίου υπήρχαν, και υπάρχουν, δύο μεγάλες πόρτες για την είσοδο των μαθητών στις τάξεις. Βόρεια υπήρχε μια μεγάλη αυλή. Στην πρόσοψη, πάνω ακριβώς από την κεντρική είσοδο, υπάρχει ανάγλυφο του Πυθαγόρα, καθισμένου σε ανάκλιντρο και από κάτω η επιγραφή «ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΣΑΜΙΩΝ». Πάνω από το ανάγλυφο υπάρχει άλλη επιγραφή: «ΤΟ ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟΝ ΤΟΥΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΙΔΡΥΘΗ ΕΝ ΕΤΕΙ 1882 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΑΔΟΣΙΔΟΥ ΗΓΕΜΟΝΈΥΟΝΤΟΣ».

Η κατάθεση του θεμελίου λίθου έγινε στις 3 Ιουνίου του 1883, πάνω δε σ’ αυτόν υπάρχει η εξής επιγραφή.

Άρχοντος Σαμίων Μουσών θέραπος Αδοσίδου
Γυμνάσιον παίδων ενθάδ ’ ίδρυτο
έτει σωτηρίω α ω π β (1882)

Η εσωτερική διαρρύθμιση του κτιρίου ικανοποιεί απόλυτα τον σκοπό για τον οποίο ιδρύθη. Μια μεγάλη αίθουσα καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του κτιρίου νότια, δίπλα δε σ’ αυτήν, προς το βόρειο μέρος, υπάρχουν δύο αίθουσες διδασκαλίας που χωρίζονται από αυτήν με ξύλινες πόρτες, οι οποίες όταν ανοίγουν, δημιουργούν έναν τεράστιο χώρο πολλαπλών χρήσεων (ετοποθετούντο τα θρανία κατά τη διάρκεια των εξετάσεων για τελετές, για διάφορες εκθέσεις κτλ.) Στα τέσσερα άκρα του κεφαλαίου Η, που είπαμε, υπάρχουν τέσσερις μεγάλες αίθουσες διδασκαλίας, και δύο μικρότερες η μία προς Α. που χρησιμεύει για γραφείο του διευθυντού και η άλλη προς Δ. για γραφείο καθηγητών. Η μία από αυτές χρησιμοποιήθηκε για μουσείο (η προς Δ.), ενώ στο υπόγειο του κτιρίου, το οποίο ήταν χωρισμένο σε δωμάτια, εναποτίθεντο τα ευρήματα από τις ανασκαφές του Ηραίου και τις άλλες περιοχές της Σάμου.

Ο ναός τον Αγιον Σπυρίδωνος

Θα ήταν όμως παράλειψη να μην πούμε λίγα λόγια για τον θαυμάσιο ναό του Αγίου Σπυρίδωνος, ο οποίος είναι ένα μνημείο τέχνης και συνδέεται πάρα πολύ με τη νεότερη ιστορία του νησιού.

Είναι χτισμένος ακριβώς απέναντι από τη νότια πλευρά του Βουλευτηρίου. Πετρόχτιστος Βασιλική μετά τρούλου, έχει μήκος 32 μ., πλάτος 16 μ. και ύψος 24 μέτρα. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε το 1892 επί ηγεμόνας Καραθεοδωρή, το έργο όμως δεν συνεχίστηκε λόγω ελλείψεως χρημάτων. Το 1907 ο Πασχάλης ανέλαβε την ανοικοδόμησή του και τα εγκαίνια έγιναν στις 12 Δεκεμβρίου 1909, ημέρα της εορτής του Αγίου.

Στην πρόσοψη δύο μαρμάρινοι κίονες ιωνικού ρυθμού και δύο παραστάδες υποβαστάζουν το επιστύλιο. Δύο υψηλά καμπαναριά βρίσκονται δεξιά και αριστερά της εισόδου, στα οποία ανέρχεται κανείς από εσωτερικές σκάλες. Στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου είναι γραμμένο, “ΚΤΙΤΩΡ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΣΧΑΛΗΣ 1909”.

Ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις πεσσούς με ορθομαρμάρωση. Το τέμπλο είναι ξύλινο και οι εικόνες από δωρεές διαφόρων, όπως π.χ. η εικόνα του Δεσποτικού από τον μητροπολίτη Σάμου Κωνσταντίνο Βοντζαλίδη, του Αγίου Ανδρέα από τον ηγεμόνα Κοπάση και από άλλους. Η εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνος είναι δωρεά του ίδιου του Πασχάλη. Οι τοιχογραφίες του Ιερού είναι έργο του σαμίου ζωγράφου Σιταρά.

Αυτά ήταν τα κτίσματα που κοσμούσαν την περιοχή αυτή της πόλης μας μέχρι και τα μέσα του αιώνα μας. Όμως, αφενός ο ξένος κατακτητής και αφετέρου η δική μας στενοκεφαλιά, άλλαξαν τον χώρο.

Το 1943 οι Γερμανοί έκαψαν το Ηγεμονικό Μέγαρο. Στη θέση του, αργότερα, χτίστηκε το ξενοδοχείο Ξενία. Στη δεκαετία του 60 σοβατίστηκε ο Άγιος Σπυρίδωνας. Η περίφημη πέτρινη σκάλα που ένωνε την πλατεία Δημαρχείου με το Πυθαγόρειο Γυμνάσιο, ένα πραγματικό κόσμημα της πόλης μας, ξηλώθηκε πριν από μερικά χρόνια και ο χώρος, μαζί με το παραπλεύρως οικόπεδο, χρησιμοποιήθηκε για να κτιστεί ένα νέο μικρό Μουσείο, το οποίο δεν έχει καμιά αρχιτεκτονική σχέση με το Πασχάλειο. Είναι ένα ακαθορίστου σχήματος κτίριο, στο οποίο τοποθετήθηκαν τα αγάλματα της Αρχαϊκής εποχής, τα οποία μεταφέρθηκαν από το Πασχάλειο Μουσείο. Και δυτικά του Πυθαγορείου Γυμνασίου έχει χτιστεί ένα άλλο διώροφο κτίριο από τσιμέντο, που χρησιμεύει κι αυτό σαν Γυμνάσιο.

Οπωσδήποτε, ήταν επιτακτική η ανάγκη ανεγέρσεως των δύο αυτών κτιρίων, και του Μουσείου και του Γυμνασίου. Θα μπορούσαν όμως οι ιθύνοντες να λάβουν υπόψη τους τα διπλανά νεοκλασικά κτίρια και να δώσουν μια άλλη όψη στα νεόχτιστα Γυμνάσιο και Μουσείο.

Υπάρχει όμως και το παρήγορο μέρος. Το Μουσείο αναπαλαιώθηκε και όπου να ’ναι τελειώνει και η αναπαλαίωση του Δημαρχείου. Από πληροφορίες που έχω, ο Άγιος Σπυρίδωνας θα ξαναγίνει όπως πρώτα και το “Ξενία” θα κατεδαφιστεί και στη θέση του θα γίνει πάρκο.

Κι ας προσέξουμε στο μέλλον. Γιατί όταν καταστρέφουμε αυτά που μας άφησαν οι πατέρες μας, σβήνουμε την Ιστορία μας. Και η Σάμος έχει μεγάλη Ιστορία. Ας προσπαθήσουμε να μην το ξεχάσουμε.

Σάμος Απρίλιος 1997

Facebook comments